Dwór alkierzowy
Opublikowano:
28 marca 2024
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
Między Czempiniem a Kościanem, z perspektywy drogi S5 dostrzec można skryty w niewielkim parku, urzekający dwór, wchodzący w skład zespołu dworsko-parkowego w Mikoszkach.
Usytuowany jest on w zachodniej części wsi, przy drodze prowadzącej do Bonikowa (w odległości 4,5 km o niego) i dalej do Kościana (12 km). Od Czempinia Mikoszki oddalone są o 7 km. Zespół składa się z części dworsko-parkowej i folwarcznej. Na szczególną uwagę zasługuje w nim dwór reprezentujący typ określany mianem alkierzowego. Tego rodzaju obiektów nie zachowało się zbyt wiele, dlatego tym ciekawsza jest jego architektura i historia z nim związana.
Mikoszki
Wcześniejsze aniżeli XVIII-wieczne relacje dotyczące siedzib dworskich w Mikoszkach, nie przynoszą informacji mogących pozwolić na ich opis i rekonstrukcję. 22 marca 1752 roku spisano w obecności szlachetnie urodzonych Szymona Chojeckiego i Eligiusza Szuszczenica wizję dóbr Mikoszki i Kawczyn należących wówczas do Antoniego Przaznowskiego. On też kwitował Urszulę z Zakrzewskich, córkę nieżyjącego już Józefa i Anny z Żychlińskich, która była żoną rozwiedzionego Adama Romiszewskiego, a zarazem dziedziczką Mikoszek i Kawczyna. Anna sprzedawała wspomniane dobra za sumę 60.000 złotych polskich Franciszkowi Święcickiemu pisarzowi grodzkiemu pyzdrskiemu, synowi Mikołaja i zmarłej Kunegundy Zakrzewskiej.
Dwór – co podkreślił wizytator – nie znajdował się w dobrym stanie i nie odpowiadał wymogom siedziby szlacheckiej. Zrujnowana kaplica, większość budynków gospodarczych wymagająca naprawy, świadczą o złej kondycji finansowej właścicieli. Liczebność inwentarza – osiem koni, 30 wołów i 60 owiec świadczy wyraźnie o skromności majętności, co też przełożyło się na stan dworu.
Domostwo należało do niewielkich, reprezentujących typowy przykład szlacheckiego budownictwa dworskiego, obiektów. Kolejna wizja dworu, z 1781 roku, wskazuje na wyraźnie lepszą jego kondycję. Zastrzeżenia budził jedynie dach, który miejscami wymagał reparacji. Dwór miał siedem pokoi, izbę stołową, kuchnię na osi budynku oraz dwie spiżarnie. W jego pobliżu znajdowała się stara, dwuizbowa, dwukomorowa czeladnica. Na osi dworu wzniesiono nową kaplicę. Byłby to okres przynależenia wsi do Wojciecha Dramińskiego, zatem z jego osobą należy utożsamiać zarówno renowację dworu, jak i rozbudową podwórza folwarcznego, gdzie znalazło się kilka, całkowicie nowych budynków.
W skład zespołu rezydencjonalnego wchodził dwór, kaplica, oficyna na prawo od dworu (wzmiankowana po 1862 roku, obecnie niezachowana, w jej miejscu znajduje się murowana piwnica-lodownia) oraz w północnej części parku, przy granicy z podwórzem folwarcznym, obecnie zniszczony budynek gospodarczo-mieszkalny.
Alkierze
Rozbudowa dworu nastąpiła zapewne po ślubie Emilii z Koczorowskich i Anzelma Chłapowskiego (1824). Wspomniany wcześniej siedmioizbowy dwór musiał być ciasny. Między 1825 a 1839 rokiem urodziła się ósemka ich dzieci. Wobec braku oficyn to dwór musiał pomieścić liczną rodzinę i konieczną przy takiej ilości potomstwa służbę. Rozbudowa dworu o alkierze nastąpiłaby zatem około 1830 roku i była inicjatywą rodziny Chłapowskich.
Dwór w Mikoszkach należy do grupy dworów alkierzowych, których czas rozwoju przypadł na XVI – XIX wiek. Ten rodzaj budynku powstał w następstwie przekształceń narożnych baszt założeń o charakterze obronnym. Przy zachowaniu planu kwadratu lub prostokąta, narożne dobudówki wyraźnie wydzielone w masywnie budynku przeznaczano na pomieszczenia sypialniane. Najczęściej otrzymywały osobne dachy podkreślające ich odrębność, a w niektórych wypadkach dodatkowo wieże.
Śledząc ewolucję dworów alkierzowych dostrzec można powszechną tendencję pojawiającą się od około 1650 roku do przekształcania budynków obronnych w rezydencjonalne, co szczególnie widoczne było w rezygnacji z baszt i dodatkowej kondygnacji na rzecz budynków parterowych. Zmianie ulegało również otoczenie siedziby, gdzie zamiast fosy zaczęto organizować ogrody, a później parki.
W obrębie formacji stylistycznej jaką są dwory alkierzowe, wyróżnić można dwie ich grupy – budynki, które otrzymały alkierze z przebudowanych wież oraz dwory, do których dobudowano całkowicie nowe alkierze.
Koszuty, Głuponie, Skotniki
Jednym z najciekawszych przykładów tego rodzaju dworu jest powstały około 1760 roku dwór w Koszutach koło Środy Wielkopolskiej. Jest to parterowy, symetryczny, wzniesiony na planie prostokąta budynek z niewielką werandą na osi, alkierzami w narożach i niezwykle stromym dachem mansardowym (pokrytym gontem). Reprezentuje klasyczne formy XVIII-wieczne. Wzniesiono go w oparciu o modrzewiową konstrukcję szkieletową wypełnioną gliną.
Od 1737 roku Koszuty należały do Teofili z Działyńskich Szołdrskiej-Potulickiej, której synem był Feliks Antoni dziedzic Czempinia nieodległego Mikoszkom.
W latach 1765–1778 na zlecenie Józefa Urbańskiego w Głuponiach (gmina Kuślin, powiat nowotomyski) powstała skromna siedziba w formie parterowego, ceglanego, prostokątnego i podpiwniczonego w partii korpusu budynku krytego czterospadowym dachem polskim. Na jego osi umieszczono płytki ryzalit, a w narożach alkierze na planie kwadratu wysunięte przed elewację. Posiadają niskie dachy oraz attyki. Pierwotnie nie posiadały one okien czym bardzo wyraźnie nawiązywały do architektury obronnej.
W Skotnikach (gmina Września, powiat wrzesiński) rodzina Skotnickich wzniosła już w XVI wieku siedzibę o bogatym wystroju malarskim, przebudowaną następnie w XVII i XVIII wieku. Jest to parterowy dwór na planie prostokąta z niewielkim ryzalitem frontowym zaakcentowanym przez jednoosiową wystawkę, nakryty dachem mansardowym. Do korpusu dostawiono cztery oddzielne alkierze nakryte dachami czterospadowymi. Wokół dworu zachowała się fosa.
Studzieniec, Osówiec, Łaszczyn
W latach 60. XVIII wieku wzniesiono w Studzieńcu (gmina Rogoźno, powiat obornicki) staraniem rodziny Kierskich parterowy, częściowo podpiwniczony dwór o konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną, tynkowany i nakryty gontowym dachem mansardowym. Również tutaj na osi od frontu umieszczono niewielki ryzalit. Od strony elewacji tylnej dodano parterowe alkierze, dość ciasne, nakryte odrębnymi czterospadowymi, łamanymi dachami.
Osówiec (gmina Orchowo, powiat słupecki) w XVIII wieku znalazł się w ręku Koczorowskich, później zaś rodu Milickich. Między 1717 a 1720 roku wzniesiono w nim modrzewiowy, parterowy dwór, nakryty dachem mansardowym, który w późniejszym czasie powiększono o narożne alkierze, znacznie wysunięte przed linię elewacji zasadniczego budynku. Pierwotnie budynek był dwutraktowy z klasycznie zaprojektowaną na osi obszerną sieni w trakcie frontowym.
O trwałości i kulturowej nośności modelu dworu alkierzowego świadczy przebudowana z lat 20. XX wieku, jakiej dokonano we dworze w Łaszczynie (gmina Rawicz, powiat rawicki), gdzie do parterowego, barokowego dworu z dachem mansardowym dobudowano kwadratowe w planie lakierze z dachami czteropasdowymi.
Pałace, wille włoskie, dwory…
Dwór w Mikoszkach należałby zatem do późnych przykładów inspiracji tą formą alkierzową. W kontekście siedzib rodziny Chłapowskich trudno o analogie.
W Bonikowie istniało domostwie w typie pałacowym. Podobnie w Turwi, gdzie moglibyśmy doszukiwać się analogii ze względu na pokrewieństwo Jana Anzelma i Dezyderego Chłapowskiego. W Turwi jednak stał już w tym czasie okazały pałac późnostanisławowski, który Dezydery zgotycyzował ulegając modnemu wówczas kostiumowi.
Wybór formy alkierzowej mógłby zatem być celowym i świadomym nawiązaniem do form rodzimych, dworskich i celowym odcięciem się od tradycji neogotyku, tak wyraźnie zaznaczonego w Turwi.
Z kolei w Kopaszewie Chłapowskich znajdował się trzykondygnacyjny klasycystyczny pałac wzniesiony jeszcze przez Skórzewskich. W Czerwonej Wsi zbudowano pałac w typie willi włoskiej, a w Szołdrach skromnych rozmiarów, parterowy pałac również w tej stylistyce.
Spośród innych siedzib Chłapowskich – Żegocina, Sośnicy czy Glesna, żadna nie stanowiła wzorca dla dobudowanych w Mikoszkach alkierzy. W pierwszym mieliśmy do czynienia z pałacem z portykiem i wydatnymi skrzydłami ryzalitowymi. W Sośnicy znajdował się przebudowany w XIX wieku dwór z XVIII wieku (otrzymał kolumnowy, klasycystyczny portyk). Parterowy dwór odnajdujemy jedynie w Gleśnie, gdzie w XIX wieku Chłapowscy dokonali renowacji budynku, dodając neogotyckie przybudówki. Zatem w obrębie powiatu kościańskiego nie można wskazać żadnej siedziby Chłapowskich, która byłaby wzorcem dla alkierzy dworu w Mikoszkach.
