Kościoły drewnem pachnące – część 1
Opublikowano:
24 października 2025
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
W Wielkopolsce zachowało się około 280 drewnianych kościołów, z czego ponad 220 wpisanych jest do rejestru zabytków. Większość z nich zbudowano w konstrukcji zrębowej, pozostałe w szkieletowej (szachulcowej lub ryglowej). Największe skupiska tego typu budowli znajdują się w powiatach kaliskim, kępińskim, poznańskim, słupeckim i złotowskim.
„Pomimo, że w Wielkopolsce kamień i cegła bardzo wcześnie wyparły drzewo jako materiał budowlany, mamy jeszcze mnóstwo zabytków budownictwa drewnianego. Są to przeważnie kościoły, pochodzące w większości z XVII i XVIII wieku. Do najwartościowszych zaliczyłbym kościoły w Tarnowie (powiat wągrowiecki), w Wełnie (powiat obornicki) i Słopanowie (powiat szamotulski). Odznaczają się one, zwłaszcza dwa ostatnie, oryginalną architekturą, a wnętrza ich są polichromowane przez nieznanych domorosłych artystów” – pisał Franciszek Jaśkowiak.
Biblia Pauperum Domachoviensis
Najwięcej spośród drewnianych kościołów w Wielkopolsce pochodzi z XVIII wieku, jednak znajdziemy też takie sięgające korzeniami późnego średniowiecza. Za najstarszy z nich nie tylko w naszym regionie, lecz także w całym kraju, przez wiele lat uznawano kościół pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim (powiat wągrowiecki). Zbudowany został z drewna sosnowego w 1373 lub 1374 roku. Wnętrze zdobi wspaniała, późnorenesansowa polichromia autorstwa Walentego Podczosika z Kcyni. Z tego samego okresu pochodzi ołtarz główny, natomiast boczne są barokowe.
Kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Rzgowie – widok ogólny zimą z kierunku południowego na całość bryły wraz z częścią cmentarza, między 1905-1914, fot. Muzeum Narodowe w Krakowie
W 2018 roku tytuł najstarszej drewnianej świątyni w Polsce otrzymał kościół pw. św. Michał Archanioła w Domachowie (powiat gostyński). Uroczyście obchodzono wówczas jubileusz 450-lecia jego budowy. Równolegle prowadzono prace konserwacyjne we wnętrzu, podczas których odkryto unikalną polichromię na zrębie.
Malowidła domachowskiej „Biblii dla ubogich” pokrywają niemal całą nawę, a poszczególne sceny oddziela konstrukcja szkieletowa wzmacniająca ściany. Badania dendrochronologiczne wykazały, że kościół jest starszy o dwa stulecia, niż dotąd sądzono. Drewno dębowe użyte do jego budowy ścięto w 1369 roku. Warto wspomnieć także o drewnianej piecie z XIV wieku, umieszczonej w głównym ołtarzu.
W 2021 roku podczas prac konserwatorskich w kościele pw. św. Małgorzaty w Graboszewie (powiat słupecki) odkryto gotyckie polichromie z drugiej połowy XIV wieku. To znalezisko wskazuje, że kościół jest znacznie starszy, dotąd bowiem datowano go na drugą połowę XVI wieku. Niewątpliwą ciekawostką architektoniczną są drewniane szkarpy wzmacniające ściany świątyni. Jej wyposażenie pochodzi przede wszystkim z okresu baroku – ołtarze główny, boczne i w kaplicy, ale znajdziemy tu również renesansową ławę kolatorską z 1588 roku oraz gotycką chrzcielnicę z 1522 roku.
Pod koniec 2024 roku media obiegła kolejna sensacyjna informacja. Badania dendrochronologiczne prof. Tomasza Ważnego wykazały, że kościół pw. Świętego Andrzeja Apostoła w Golinie (powiat jarociński) datowany dotąd na drugą połowę XVII wieku został w rzeczywistości zbudowany w latach 1334–1335.
Pomniki XVI wieku
Do najstarszych drewnianych świątyń w Wielkopolsce należy również kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Ołoboku (powiat ostrowski), zbudowany w pierwszej ćwierci XVI wieku. Warto wspomnieć o jego wyposażeniu, na które składają się m.in. trzy późnorenesansowe ołtarze. W głównym możemy podziwiać obraz „Chrzest Chrystusa w Jordanie” z 1600 roku, autorstwa Adama Scholza, a w ołtarzach bocznych — obrazy: późnorenesansowy św. Walentego oraz barokowy Matki Boskiej Częstochowskiej.
Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Ołoboku, 2024, fot. Michał Dachtera
Tylko nieco młodszy jest kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Blizanowie (powiat kaliski), który w najstarszej części datowany jest na rok 1532. Na początku XVII wieku został rozbudowany o kaplicę św. Tekli, a w kolejnym stuleciu — o wieżę i kruchtę.
Wyposażenie kościoła to przede wszystkim rokokowe ołtarze: główny, boczne i w kaplicy. Warto wspomnieć również, że kilka lat temu, podczas prac konserwatorskich, pod wieloma warstwami farby odkryto polichromię datowaną na około 1761 rok.
W Rzgowie (powiat koniński) w pierwszej połowie XVI wieku zbudowano drewniany kościół w konstrukcji zrębowej. Świątynia nosi wezwanie św. Jakuba Apostoła. Wcześniej wznosił się tu kościół z drewna modrzewiowego, zbudowany na początku XIII stulecia. Obecny budynek około 1600 roku rozbudowano o ośmioboczną kaplicę, która uchodzi za najstarszą tego typu w Polsce. Natomiast u schyłku XVIII wieku od południa dobudowano wieżę. Wyposażenie świątyni pochodzi przede wszystkim z okresu baroku.
Druga połowa XVI stulecia
Pomiędzy 1550 a 1580 rokiem wzniesiono kościół pw. św. Andrzeja w Nowej Wsi Królewskiej (powiat wrzesiński). Przed 1737 rokiem rozbudowano go o wieżę, kruchtę i zakrystię. Wyposażenie kościoła pochodzi w większości z okresu późnego renesansu (ołtarz główny i boczny). Uwagę zwraca również gotycka rzeźba św. Anny Samotrzeć oraz belka tęczowa z rozbudowaną grupą pasyjną.
Z 1557 roku pochodzi kościół pw. św. Sebastiana w Kłodawie (powiat kolski), zbudowany z drewna modrzewiowego. Jego wyposażenie w większości jest rokokowe i dziewiętnastowieczne.
Kilkanaście lat później zbudowano kościół pw. św. Trójcy w Koźminie Wielkopolskim. Wewnątrz znajdują się barokowe ołtarze: główny i boczny, a także późnorenesansowy ołtarz boczny i grupa pasyjna z XVI wieku.
Na XVI wiek datowany jest również kościół pw. św. Leonarda i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Słupcy. Wnętrze tej świątyni zdobią polichromie z osiemnastego stulecia, a w barokowym ołtarzu św. Krzyża można podziwiać gotycki krucyfiks z około 1500 roku.
U schyłku szesnastego stulecia zbudowano kościół pw. Matki Boskiej Różańcowej w Dzierżążnie Wielkim (powiat czarnkowsko–trzcianecki). Został wzniesiony w 1595 roku w konstrukcji szkieletowej z przeznaczeniem dla ewangelików. W 1945 roku świątynię konsekrowano w obrządku rzymskokatolickim.
Bibliografia:
Franciszek Jaśkowiak, „Turystyczne walory Wielkopolski”, „Ziemia: ilustrowany miesięcznik krajoznawczy”, nr 1–2, 05.04.1946
Maria Niedzielska, „Skrzydła tryptyku gotyckiego z Jurkowa”, „Ochrona Zabytków”, nr 12/1, 1959, s. 49–71
„Odkrycie w kościele par. pw. św. Michała Archanioła w Domachowie”, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, https://poznan.wuoz.gov.pl/odkrycie-w-kosciele-par-pw-swmichala-archaniola-w-domachowie
„Wspaniałe odkrycie w kościele pw. Świętej Małgorzaty w Graboszewie”, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, https://poznan.wuoz.gov.pl/wspaniale-odkrycie-w-kosciele-pw-swietej-malgorzaty-w-graboszewie
„Konserwacja zabytków w Golinie i Magnuszewicach”, Powiat jarociński, https://www.powiat-jarocinski.pl/Konserwacja-zabytkow-w-Golinie-i-Magnuszewicach.html
Program opieki nad zabytkami Województwa Wielkopolskiego na lata 2021–2024, Uchwała nr XXXVII/714/21 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 20 grudnia 2021 r.
Wojewódzki Wielkopolski Program opieki nad zabytkami na lata 2008–2011, Uchwała Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2008 r.
Zabytek.pl, karty ewidencyjne zabytków: kościoły: pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim, pw. św. Michał Archanioła w Domachowie, pw. św. Małgorzaty w Graboszewie, pw. Świętego Andrzeja Apostoła w Golinie, pw. św. Jakuba Apostoła w Rzgowie, pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Blizanowie, pw. św. Jana Chrzciciela w Ołoboku, pw. św. Andrzeja w Nowej Wsi Królewskiej, pw. św. Sebastiana w Kłodawie, pw. św. Trójcy w Koźminie Wielkopolskim, pw. św. Leonarda i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Słupcy, pw. Matki Boskiej Różańcowej w Dzierżążnie Wielkim
