Parki podworskie i ekologiczny potencjał
Opublikowano:
15 lipca 2022
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
W Wielkopolsce znajduje się blisko 7200 obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Spośród nich niemal 800 to dawne siedziby szlacheckie i ziemiańskie.
Większości z nich towarzyszyły, a w wielu przypadkach istnieją do dzisiaj parki (1039), co zarazem pokazuje, że w wielu przypadkach założenia urbanistyczne nie przetrwały. Tak wielka liczba założeń rezydencjonalnych, pałacowo-parkowych i dworsko-parkowych jest widomym świadectwem nie tylko niegdysiejszej zamożności naszego regionu, ale przede wszystkim wyrazem artystycznych pasji, ekonomicznej prosperity i całościowego sposobu postrzegania otoczenia, krajobrazu, który dla nizinnej Wielkopolski odgrywał szczególną rolę estetyczną, ale jak również się okazało po latach również ekologiczną.
Parki i ogrody
Założenia parkowe i ogrodowe zakładane przy siedzibach szlacheckich spełniały w pierwszym względzie funkcję elementu dopełniającego splendoru siedziby. W zasadzie nie spotykamy obiektów, którym nie towarzyszyłaby zieleń – mniej lub bardziej regularna, ściślej lub swobodniej powiązania kompozycyjnie z architekturą. To wyraz zrozumienia dla wartości estetycznej i przyrodniczej dla terenów zielonych.
Największe bogactwo i zróżnicowanie zarówno w zakresie siedzib, jak i parków odnajdujemy w powiatach gnieźnieńskim, gostyńskim, kościańskim i poznańskim.
Fragment parku przypałacowego w Pawłowicach, fot. Emilian Prałat
Parki i ogrody wpływają znacząco na wrażenie lesistości tych terenów, co dodatkowo wzmacniają powszechne pasy zadrzewień śródpolnych i śródleśnych.
Większość zaprojektowanej zieleni ma charakter krajobrazowy i powstała z przekształceń założeń regularnych opartych na naturalnym drzewostanie. Współcześnie formy planistyczne, regularne parków są bardzo rzadkie. Dominują za to układy krajobrazowe, w stylu angielskim i romantyczne, z reguły o niewielkich rozmiarach (od kilku do kilkunastu hektarów). Znaczna ich część objęta ochroną prawną jako zabytki, jest dodatkowo chroniona za sprawą usytuowania na terenie jednego z 13 parków krajobrazowych, łącznie obejmujących 30 000 km kwadratowych powierzchni.
Większość z nich obejmuje swymi granicami obszary objęte niegdyś zlodowaceniem bałtyckim. Cofające się masy lodowe odsłoniły zróżnicowany geologicznie obszar, z licznymi jeziorami, wzgórzami morenowymi czy rynnami polodowcowymi. W wielu z nich powstały koryta cieków wodnych, a wokół nich cenne drzewostany. Takie obszary szczególnie często wybierano na miejsce zakładania siedzib i parków.
Parki i ekologia
Wartość ekologiczna parków podworskich jest nie do przecenienia. W przeciwieństwie do większości naszych lasów z gospodarką planową, rzędami sadzonych „pod linijkę” monokultur, parki zachowują o wiele większą naturalność, nawet mimo ich celowego zakomponowania.
Nowe nasadzenia w parku podworskim w Drzeczkowie, fot. Emilian Prałat
Przekształcenia dokonane w XIX wieku uwzgledniające myśl angielskich ogrodników zdjęła z parków i ogrodów kajdany regularności, zamknięcia, ustawicznej regulacji, na rzecz doprowadzenia do homeostazy w następstwie ograniczenia prac pielęgnacyjnych.
Dodatkowo optyczne i kompozycyjne powiązanie założeń parkowych z otaczającymi je polami, łąkami i lasami z wielu z nich utworzyła korytarze migracyjne dla zwierząt. Usunięcie wyraźnych granic w postaci płotów czy murów sprzyja okresowej obecności wielu gatunków, dla których parki i ogrody stają się dogodnymi niszami ekologicznymi.
Zdecydowanie jedną z największych grup mieszkańców wspomnianych terenów stanowią ptaki. Znajdują w nich one dogodne warunki lęgowe. Mniejsza liczba naturalnych wrogów przy mniejszym obszarze skutkuje większą różnorodnością gatunkową. Niemal obowiązkowym elementem każdego założenia parkowego lub ogrodowego była jakaś forma cieku wodnego – kanał, staw, kaskada wodna. Poza praktycznym zadaniem nawodnienia całego terenu, były i są one rezerwuarami wody, co w czasach zwłaszcza obecnych zmian klimatycznych i intensyfikacji procesu stepowienia Wielkopolski, jest szczególnie istotne.
Park podworski w Drzeczkowie, fot. Emilian Prałat
Parki stają się refugiami dla wielu gatunków płazów, gadów i owadów.
Cennym przyrodniczo elementem parków i ogrodów są drzewa o wymiarach pomnikowych, zarówno gatunki rodzime, jak i sprowadzane w ramach wzbogacania i rozwijania kolekcji dendrologicznych. Ich walory przyciągają odwiedzających, dla których parki są nie tylko miejscem odpoczynku i rekreacji, o znaczącym poziomie estetyzacji otoczenia, ale zarazem miejscami o charakterze edukacyjnym za sprawą wielu ścieżek ekologicznych w nich tworzonych. Dla wielu zwłaszcza mniejszych miejscowości parki stanowią nierzadko jedyne większe tereny zielone, stąd ich ogromna wartość proekologiczna i społeczna.
Wczoraj i dziś parków
Najtrudniejszym dla parków i ogrodów okresem były czasy konfliktów militarnych, kiedy wiele drzew wycinano na potrzeby wojska, a działania frontowe dopełniały dzieła zniszczenia.
Park podworski w Starym Gołębinie, fot. Filip Bączkiewicz
Okres powojenny był nie mniej życzliwy, gdyż nowi właściciele (najczęściej Państwowe Gospodarstwa Rolne) nie przywiązywały większej uwagi do ich pielęgnacji. Wiele urzekających parków bezpowrotnie utraciło walory kompozycyjne i estetyczne.
Zjawisko sukcesji wtórnej upodobniło wiele z nich do lasów, co dowodzi biologicznej samoregulacji parków, jednak dobitnie świadczy o potrzebie prac pielęgnacyjnych (nawet w odniesieniu do typu parku krajobrazowego). Dość powszechnym zjawiskiem jest wysiewanie się w parkach gatunków inwazyjnych, leśnych, które stopniowo wypierają gatunki obce, lecz niegdyś sprowadzone i zasadzone z uwagi na estetykę czy zastosowanie.
Parki podworskie stanowią cenne ostoje przyrodnicze. W krajobrazie rolniczym szczególnie narażonym na ubywanie obszarów o naturalnym charakterze, wpływają nie tylko na utrzymanie, ale przede wszystkim zwiększenie różnorodności biologicznej. W dobie coraz większej chemizacji rolnictwa i jego ekspansywności, parki urastają do rangi „wysp” w morzu pól. Ich zachowanie jest istotne dla przetrwania kruchej równowagi. Ponadto niektóre gatunki roślin występujących w parkach pełnią funkcję roślin wskaźnikowych –bioindyktorów – pozwalających ocenić stan biocenoz i ekosystemów, co ma ogromne znaczenie dla oceny stanu środowiska.
