Cystersi nad Wartą
Opublikowano:
12 stycznia 2023
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
„Ląd, szczycący się dzisiaj jednym z najpiękniejszych zabytków w Polsce całej, jest małą wioską tylko, składającą się z dwudziestu kilku domostw, w której zakład ks. salezjanów w klasztorze pocysterskim i dwór są głównymi ośrodkami życia. […]
„(…) Prastara ta miejscowość położona jest nad lewym brzegiem Warty, największej żyły wodnej Wielkopolski, dziesięć km od Słupcy […]. Wioska z opactwem i dworem usadowiła się na progu północnego płaskowyżu, spuszczającego się w nisko położone łąki […]. Ustronie to jest spokojne, oddalone od większych środowisk życia. Tym, co dzisiaj jeszcze z całej Polski ściąga do Lądu wielu, jest drogocenny zabytek historyczny, prastara osada cystersów” – pisał Mikołaj Kamiński ponad 80 lat temu.
Mieszko Stary
Klasztor w Lądzie (gm. Lądek, pow. słupecki) należy do najstarszych pocysterskich opactw w Polsce.
Profesor Tomasz Jurek pisał, iż koncepcja fundacji klasztoru w tym miejscu mogła zostać podjęta przez Mieszka III już w 1146 roku, jednakże dopiero co powstałe opactwo cystersów w Łeknie nie mogło zapewnić odpowiedniej liczby mnichów, toteż zamysł Mieszka Starego został sfinalizowany prawdopodobnie dopiero w 1175 roku.
Zdzisław Marcinkowski, portal opactwa w Lądzie ok 1922, fot. Polona
Jednak zaledwie szesnaście lat później miała nastąpić likwidacja klasztoru. Dopiero osobiste stawiennictwo księcia Mieszka spowodowało, iż w 1195 roku w opactwie obsadzono mnichów z niemieckiego Altenbergu (k. Kolonii) i nastąpiło odnowienie fundacji. Pierwsze zabudowania klasztorne i kościół w stylu romańskim powstały w XII i XIII wieku. Zapewne w II połowie XIV wieku rozbudowano opactwo w stylu gotyckim. A dwa stulecia później klasztor obejmują polscy mnisi.
W 1651 roku opat Jan Zapolski rozpoczął przebudowę kościoła w stylu barokowym.
Pompeo Ferrari
W 1697 roku opatem lądzkim został Mikołaj Antonii Łukomski. Nazywany jest on w literaturze drugim fundatorem kościoła, gdyż za jego sprawą świątynia uzyskała obecny wygląd. W związku z rzeszami wiernych przybywających do Lądu opat począł myśl o rozbudowie świątyni. Prace projektowe powierzył cenionemu włoskiemu architektowi Pompeo Ferrariemu, znanemu m.in. z przebudowy zamku dla Leszczyńskich w Rydzynie. Pompeo prace realizował do 1735 roku. Kamiński pisał, iż
Antoni Mikołaj Łukomski, opat lądzki, za M. Kamiński, Dawne opactwo zakonu cysterskiego w Lądzie nad Wartą, fot. Polona
„Wspaniała rotunda z wyniosłą kopułą uwieńczoną latarnią była ostatnim dziełem Ferrariego, zmarł bowiem już w r. 1736. […] Jakkolwiek panował jeszcze wszechwładny barok, jednak w [jego] twórczości […] pojawiają się cechy klasycyzmu; a przyniósł je z północnych Włoch”.
Imponująca kopuła została pokryta freskami wykonanymi przez wrocławskiego malarza Georga Wilhelma Neunhertza. Nie wiadomo dokładnie, kiedy prace wykończeniowe w świątyni zostały ukończone, zapewne po śmierci Pompeo trwały jeszcze jakiś czas, gdyż w 1743 roku arcybiskup gnieźnieński Krzysztof Szembek poświęcił kościół. Warto podkreślić, że koszty rozbudowy były naprawdę znaczące. W samym tylko okresie od 1730 do 1737 roku wyniosły ponad sto tysięcy florenów. Łukomski zlecił Ferrariemu nie tylko przebudowę kościoła, ale również wzniesienie nowego pałacu opackiego, dziś już nieistniejącego.
Kasata zakonu
Ambona w kościele w Lądzie, za M. Kaminski, Dawne opactwo zakonu cysterskiego w Lądzie nad Wartą, fot. Polona
„Długoletnie rządy opata Łukomskiego uświetniła podniosła uroczystość sześćsetletniej rocznicy założenia klasztoru, którą obchodzono w 1745 r. ośmiodniowym nabożeństwem” – pisał Kamiński.
Jubileusz uczczono wówczas – mimo iż data faktycznej fundacji jest zapewne późniejsza o trzy dekady – nie tylko ośmiodniowym nabożeństwem, ale i wydaniem publikacji. Opat Łukomski zmarł pięć lat później, 8 maja 1750 roku, w wieku 78 lat.
Jego następcą został Konstanty Iłowiecki, który pełnił funkcję przez 27 lat. Po jego śmierci na czele zakonu stanął Benedykt Lubstowski. Ostatnim opatem cystersów był Antoni Bartłomiej Raczyński wybrany w 1791 roku. Kilka lat później rozpoczął się powolny upadek zgromadzenia. Najpierw w 1796 roku, jak pisał Kamiński, pruski zaborca:
„odebrał klasztorowi lądzkiemu wszystkie posiadłości, zostawiając mu 12 mórg ogrodu i łąki”.
Dalej, po kongresie wiedeńskim, część ziem wielkopolskich trafiła pod panowanie rosyjskie, a krótko później, w 1819 roku nowy zaborca postanowił dokonać kasaty zakonu (likwidacja). W murach klasztoru pozostało jeszcze kilku mnichów z przeorem Janem Wysockim.
Kapucyni
Opustoszałe zabudowania klasztorne ulegały powolnej degradacji, na co niemały wpływ miała burza w grudniu 1825. W 1848 roku zmarł Wysocki, a dwa lata później staraniami hrabiostwa Gutakowskich, właścicieli Lądu i Ciążenia, w opustoszałe mury klasztorne sprowadzono kapucynów. Nowi zakonnicy z przeprowadzonej zbiórki odrestaurowali kościół i klasztor. Niedługo jednak mnisi przebywali w Lądzie.
Wielki ołtarz w kościele po Cystersach w Lądzie, ok 1910-15, fot. Polona
W 1863 roku wzięli czynny udział w powstaniu styczniowym, za co kapelan Maksymilian Tarejwo został powieszony nad Wartą w Koninie (19 lipca 1864), a pozostali zakonnicy wywiezieni na Sybir. Ponadto rząd rosyjski, dekretem z dnia 28 lipca 1864 roku, dokonał kolejnej kasaty klasztoru w Lądzie. Zabudowania przeszły na własność wojska, a po kilkunastu latach Komisja Wojskowa stwierdziła, że obiekt ten nie jest jednak przydatny i został on przekazany Ministerstwu Skarbu.
Próbowano sprzedać nieruchomość parafii z Lądku, ta jednak nie przyjęła oferty. Kiedy ostatecznie w 1888 roku budynki opactwa wystawiono na licytację – którą w imieniu biskupa diecezji kujawsko-kaliskiej Aleksandra Bereśniewicza wygrał dziekan słupecki ks. Karol Jankowski – zabudowania klasztorne ponownie znajdowały się w złym stanie. Dwa lata później, w 1890 roku biskup erygował parafię w Lądzie, a pierwszym proboszczem mianował ks. Ignacego Kasprzykowskiego.
Salezjanie
W 1918 roku zmarł ksiądz Józef Pilniak kierujący wówczas parafią. Budynki poklasztorne były zrujnowane. Wiadome było, że niewielka, licząca około 800 osób wspólnota parafialna nie da rady utrzymać ogromnych gmachów i zapobiec dalszym zniszczeniom.
Historyczny klasztor pocysterski w Lądzie, fot. Polona
Podjęto wówczas myśl o sprowadzeniu do Lądu nowego zgromadzenia. Pierwotnie miała tu być szkoła rolnicza oliwetanów, jednak i ci nie podjęli się zadania, jakim było odrestaurowanie i utrzymanie w przyszłości pocysterskiego opactwa. Ostatecznie klasztor przekazano w kwietniu 1921 roku salezjanom. W ciągu blisko piętnastu lat przeprowadzono gruntowną restaurację kościoła i klasztoru. W czasie II wojny światowej opactwo zostało przejęte przez niemieckiego okupanta.
Salezjanie wrócili do Lądu w 1945 roku, najpierw wznowili działalność Niższego Seminarium Duchownego, a siedem lat później powołali Wyższe Seminarium. Pocysterskie opactwo w Lądzie należy niewątpliwie do najważniejszych zabytków sakralnych nie tylko naszego województwa, ale również kraju, toteż rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zostało w 2009 roku uznane za pomnik historii. Zespół zabudowań
„obejmuje historycznie ukształtowaną przestrzeń opactwa cysterskiego z kościołem, klasztorem, towarzyszącą zabudową, przykościelnym parkiem, ogrodem w zachodniej części założenia oraz ogrodem i łąką w obrębie wyspy oddzielonej od zespołu zabudowań starorzeczem Warty”.
Literatura:
Tomasz Jurek, „Kiedy powstał klasztor w Lądzie”, w: „Dzieła, twórcy i fundatorzy”, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Starostwo Powiatowe w Słupcy, Poznań-Ląd, 2022.
Mikołaj Kamiński, „Dawne opactwo zakonu cysterskiego w Lądzie nad Wartą. Zarys dziejów i zabytki sztuki”, Ląd 1936.
Władysław Łuszczykiewicz, „Dawne opactwo cysterskie w Lądzie i jego średniowieczne zabytki”, Akademia Umiejętności, Kraków 1887.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 czerwca 2009 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą” (Dz.U. 2009 nr 104 poz. 861).
