Piastowski Orzeł dla PAU
Opublikowano:
12 października 2022
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
„Założenie towarzystw uczonych wszędzie ułatwiało postęp oświaty. Słusznie w całym świecie uwielbiana szczególniejsza troskliwość o zakwitanie nauk […]. To [Towarzystwo] Naukowe ściśle z Uniwersytetem Krakowskim złączone, zawiązało się w tym celu: ażeby zwyczajem podobnych towarzystw pracując, przyczyniło się do pomnożenia wszelkich nauk, rozszerzenia światła, rozkrzewienia sztuk przemysłu i kunsztów w Narodzie” – brzmią słowa preambuły Statutu Towarzystwa Naukowego w Krakowie, założonego w 1815 roku.
W 1872 roku organizacja przekształciła się w Akademię Umiejętności, a w 1918 roku zmieniła nazwę na Polska Akademia Umiejętności. W bieżącym roku obchodzony jest jubileusz 150-lecia przekształcenia Towarzystwa w PAU. W tym rocznicowym roku przyznano Akademii nagrodę Lednickiego Orła Piastowskiego. Jej wręczenie nastąpi podczas obchodów jubileuszowych 18 października br. w Krakowie.
Towarzystwo Naukowe
3 maja 1815 roku na Kongresie Wiedeńskim powołano do życia tzw. Rzeczpospolitą Krakowską, czyli Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okrąg. W skład wolnego miasta poza Krakowem wchodziło także kilkanaście wsi i trzy prywatne miasta. Krakowskie zyskało częściową autonomię, miało własną konstytucję. Grono profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego postanowiło wówczas utworzyć instytucję na wzór warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Projekt stosownej ustawy został przyjęty przez radę rektorską 24 lipca tego samego roku. Tak powołano do życia Towarzystwo Naukowe w Krakowie z Uniwersytetem Krakowskim złączone. Pierwsze posiedzenie tej instytucji odbyło się 25 lutego następnego roku, a przewodniczył mu ówczesny rektor krakowskiej akademii będący jednocześnie prezesem Towarzystwa, prawnik prof. Walenty Litwiński (1778–1824). Odtąd, jak pisał Mieczysław Offmański,
„Towarzystwo żywot swój prowadziło samodzielnie lub ściśle połączone z uniwersytetem, którego rektor był zarazem prezesem towarzystwa naukowego”.
W tym czasie zaczęto tworzyć również archiwum Towarzystwa.
Zawieszenie działalności
Po nieudanym powstaniu krakowskim Wolne Miasto Kraków zostało zlikwidowane, a jego tereny 16 listopada 1846 włączono do Austrii. 20 października 1848 roku podpisano nowy statut Towarzystwa. Z jego dotychczasowych sześciu wydziałów (Teologii, Jurysprudencyi, Medycyny, Matematyki, Literatury oraz Gospodarstwa, Wiadomości technicznych i wszelkich kunsztów) utworzono dwa: Akademiczny i Rozszerzenia Oświaty. 3 listopada 1848 roku Towarzystwo obchodziło trzydziestą rocznicę swego istnienia (przez około dwa lata nie funkcjonowało z uwagi na zmianę statutu i likwidację Wolnego Miasta Kraków).
W tym okresie powstało około 400 rozpraw naukowych, 18 tomów „Rocznika” oraz 8 tomów „Rocznika Lekarskiego”. W 1852 roku władze austriackie zażądały zatwierdzenia statutów wszystkich instytucji. Od tego mementu Towarzystwo musiało zawiesić działalność aż do 16 maja 1856 roku, kiedy jego statut zatwierdził minister spraw wewnętrznych.
Sławkowska 17
Zgodnie z nowym statutem Towarzystwo zostało odłączone od krakowskiej uczelni i jednocześnie pozbawione wydziału akademickiego. Pozostawiono wyłącznie wydział związany z oświatą, który sprowadzał się do prowadzenia badań naukowych. Innym negatywnym skutkiem tego rozdzielenia była utrata siedziby.
Widok zewnętrzny budynku Polskiej Akademii Umiejętności, 1928, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Ówczesny prezes Franciszek Wężyk rozpoczął zbiórkę na budowę gmachu dla instytucji. Kamień węgielny położono 4 czerwca 1857 roku przy ulicy Sławkowskiej 17. Kilka lat później 4 marca 1865 roku w nowej siedzibie odbyło się pierwsze publiczne posiedzenie. W kwietniu 1870 roku przez Kraków przejeżdżał Alfred Józef Potocki, ordynat na Łańcucie (1822–1889) zmierzający do Wiednia objąć urząd Premiera Austrii. Prezes Towarzystwa i były rektor krakowskiej akademii prof. Józef Majer postanowił porozmawiać z Potockim o problemach finansowych Towarzystwa. Wspomniał, że reprezentowanej przez niego instytucji należałoby nadać status, jaki mają akademie.
Hrabia obiecał pomoc, przedstawił sytuację cesarzowi. Dwa lata później 5 marca 1872 roku Karl Stremayer, ówczesny austriacki minister ds. wyznań i oświecenia, podpisał statut Akademii Umiejętności w Krakowie. Pierwszym Prezesem AU wybrano prof. Majera, który sprawował ten urząd przez osiemnaście lat. Na stanowisku w 1890 roku zastąpił go prof. Stanisław Tarnowski (1837–1917), który przewodził Akademii przez blisko trzy dekady, do 1917 roku.
Polska Akademia Umiejętności
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, jak pisał Stanisław Kutrzeba, „nie było potrzeby tworzenia nowej akademii”. Uchwalono nowy statut, zatwierdzony przez Naczelnika Państwa dnia 22 listopada 1919 roku i odtąd dawna
„Akademia Umiejętności w Krakowie stała się tym, czym była faktycznie od początku swego istnienia Polską Akademią Umiejętności”.
Zgodnie z nowym statutem działalność PAU skupiała się w trzech wydziałach: filologicznym, historyczno-filozoficznym oraz matematycznym. W 1930 roku powołano czwarty wydział, lekarski. Pierwszym prezesem PAU w niepodległej Polsce był prof. Kazimierz Morawski (1852–1925), który piastował swój urząd w latach 1918–1925.
Józef Majer, pierwszy prezes Polskiej Akademii Umiejętności, fot. Polona
Po nim stery Akademii przejął prof. Jan Michał Rozwadowski (1867–1935, prezes w latach 1925–1929). Kolejnymi prezesami PAU byli w latach 1929–1934 prof. Kazimierz Kostanecki (1863–1940) i prof. Stanisław Wróblewski (1868–1938) w latach 1934–1938. Przed wybuchem II wojny światowej Akademia posiadała bibliotekę liczącą ponad sto dziewięćdziesiąt tysięcy tomów. Prowadziła również trzy muzea: archeologiczne, które początki sięgały 1850 roku, przyrodnicze (fizjograficzne), utworzone formalnie w 1920 roku, oraz tzw. gabinet rycin liczący około czterdziestu tysięcy zbiorów.
Ostatnim prezesem przed wybuchem wojny był wybrany w 1939 roku prof. Stanisław Kutrzeba (1886–1946, prezes do 1946 r.)
Polska Akademia Nauk
Reforma rolna 1944 roku dosięgła również PAU. Na jej skutek Akademia utraciła około dwudziestu tysięcy hektarów lasów i dóbr ziemskich. Po zakończeniu II wojny światowej sytuacja stała się jeszcze trudniejsza. Komunistyczny reżim ustawą z dnia 30 października 1951 roku powołał Polską Akademię Nauk:
„w celu zapewnienia nauce polskiej warunków wszechstronnego rozwoju i pełnego rozkwitu […], w oparciu o […] najlepsze osiągnięcia i doświadczenia wszystkich działających dotychczas instytucji i zrzeszeń naukowych, w szczególności Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”.
20 grudnia następnego roku Rada Państwa podjęła uchwałę, zgodnie z którą cały majątek PAU został przejęty przez PAN (muzealia, nieruchomości, archiwum, księgozbiór). Począwszy od stycznia 1953 roku, biblioteka rozpoczęła działalność jak Biblioteka PAN w Krakowie, a archiwum jako jej Oddział Archiwalny. PAN chciała również przejąć Bibliotekę Polską w Paryżu, jednak roszczenie oddaliły francuskie sądy, nie uznając jej za sukcesora PAU. Dwukrotnie (1956, 1980) podjęto próbę wznowienia działalności Akademii, jednak bezskutecznie.
Reaktywacja PAU
Przełom nastąpił dopiero po transformacji ustrojowej w 1989 roku. Polska Akademia Umiejętności już 16 listopada tego samego roku wznowiła działalność. Pierwszym prezesem odrodzonej instytucji został prof. Gerard Labuda (1916–2010), wykładowca i były rektor (1962–1965) Uniwersytetu Poznańskiego. W 1990 roku w ramach PAU funkcjonowało pięć wydziałów: (I) Filologiczny, (II) Historyczno-Filozoficzny, (III) Matematyczno-Fizyczno-Chemiczny, (IV) Przyrodniczy oraz (V) Lekarski. Trzy lata później utworzono VI Wydział, Twórczości Artystycznej.
Wszystkie wydziały funkcjonują do dziś, z tą zmianą, że wydział III w połowie 2016 roku został przemianowany na Nauk Ścisłych i Technicznych.
W miarę potrzeb, w ramach poszczególnych wydziałów tworzono komisje. Pierwsza, Środkowoeuropejska, powstała w Wydziale II w 1991 roku. Aktualnie w strukturach PAU funkcjonuje ponad 30 komisji. W 1994 roku prof. Labudę na stanowisku zastąpił prof. Kazimierz Kowalski (1925–2007), który piastował ten urząd przez sześć lat. W tym czasie, 20 października 1999 roku, zawarto porozumienie pomiędzy PAN i PAU, na mocy którego biblioteka wróciła do PAU i obecnie funkcjonuje pod nazwą Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie.
W 2000 roku prezesem Akademii wybrano prof. Andrzeja Białasa (ur. 1936). Rok później po wieloletnich negocjacjach z Polską Akademią Nauk z dawnego archiwum PAU przejętego później przez PAN powołano wspólną placówkę pod nazwą Archiwum Nauki PAU i PAN w Krakowie. Od 2018 roku prezesem PAU jest prof. Jan Ostrowski.
PAUart
Polska Akademia Umiejętności poza wspomnianymi wcześniej biblioteką i archiwum realizuje działalność naukową na szeroką skalę. Prowadzi liczne projekty badawcze i wydawnicze (w tym np. „Rocznik Polskiej Akademii Umiejętności”, „Acta Militaria Mediaevalia” czy „Folia Historiae Artium”), organizuje również konferencje naukowe.
Stanisław Wróblewski prezes PAU w latach 1934–1938, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Od 1935 roku do 1949 roku PAU wydawała Polski Słownik Biograficzny (PSB). Od 1958 roku PSB ukazywał się nakładem Polskiej Akademii Nauk, a od tomu 39 (1999/2000) jest wspólnym wydawnictwem obu instytucji (realizacja: Instytut Historii PAN). Dotychczas w ramach Słownika ukazały się 53 tomy (219 zeszytów), w których zamieszczono ponad 27 tysięcy życiorysów władców, polityków, artystów, sportowców, księży, począwszy od czasów piastowskich, na zmarłych w roku millenijnym skończywszy.
Do najciekawszych projektów realizowanych przez Akademię należy niewątpliwie również PAUart („PAUart. Katalog zbiorów artystycznych i naukowych Polskiej Akademii Umiejętności”). Celem tego przedsięwzięcia jest digitalizacja i udostępnienie zbiorów ikonograficznych PAU oraz instytucji współpracujących (PAN, Towarzystwo Historyczno-Literackie w Paryżu).
Od 2014 roku na stronie internetowej projektu http://www.pauart.pl/app zamieszczono już ponad 35 tysięcy obiektów podzielonych na kilka kategorii (gabinet rycin, zbiory specjalne, fototeka Lanckorońskich, archiwum nauki, Biblioteka Polska w Paryżu i arcydzieła). Znajdziemy tu m.in. ryciny Rembrandta i Dürera, mikroskopowe zdjęcia z początku XX wieku czy fotografie z różnych miejsc na świecie.
12 czerwca 2009 roku Zarząd Województwa Wielkopolskiego z inicjatywy Dyrektora Muzeum Początków Państwa Polskiego na Lednicy uchwalił Nagrodę Lednickiego Orła Piastowskiego. To prestiżowe wyróżnienie przyznawane jest rokrocznie przez Marszałka Województwa Wielkopolskiego za szczególne osiągnięcia w dziedzinie badań naukowych i upowszechniania wiedzy o roli dynastii Piastów w polskiej i europejskiej historii, a także ochrony dziedzictwa piastowskiego. Spośród zgłoszonych kandydatów laureat wyłaniany jest Kapitułę w składzie:
-
- abp Wojciech Polak, Metropolita Gnieźnieński, Prymas Polski,
- abp Stanisław Gądecki, Metropolita Poznański,
- Rektor UAM prof. dr hab. Bogumiła Kaniewska,
- Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków Jolanta Goszczyńska,
- Dyrektor MPP na Lednicy prof. dr hab. Andrzej Marek Wyrwa,
- Prezes Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich prof. dr hab. Andrzej Michałowski,
- Prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego prof. dr hab. Krzysztof Mikulski,
- Sekretarz, Paweł Sankiewicz.
W tym roku przyznano nagrodę po raz czternasty. W minionych latach laureatami byli: prof. dr hab. Przemysław Urbańczyk (2021), prof. dr hab. Hanna Kóčka-Krenz (2020), Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (2019), prof. dr hab. Tomasz Jasiński (2018), prof. dr hab. Stanisław Suchodolski (2017), prof. dr hab. Antoni Gąsiorowski (2016), prof. dr hab. Jerzy Wyrozumski (2015), prof. dr hab. Henryk Samsonowicz (2014), prof. dr hab. Klementyna Żurowska (2013), prof. dr hab. Zygmunt Świechowski (2012), prof. dr hab. Jerzy Strzelczyk (2011), prof. dr hab. Zofia Kurnatowska (2010) oraz prof. dr hab. Gerard Labuda (2009).
W 2022 roku Nagroda Lednickiego Orła Piastowskiego powędruje do Polskiej Akademii Umiejętności.
Literatura
Karta ewidencyjna zabytku, gmach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-261758.
Antoni Józef Szabrański, „Biblioteka Warszawska: pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi”, 1862, tom czwarty, W Drukarni Gazety Polskiéj, 1862.
Stanisław Kutrzeba, „Polska Akademia Umiejętności 1872–1937”, Kraków 1938.
Statut Polskiej Akademii Umiejętności zatwierdzony 22.11.1919 r., Kraków 1920.
Mieczysław Offmański, „Dwudziestolecie Krakowskiej Akademii Umiejętności (1872–1897)”, W. Łoziński, Lwów 1897.
Statut Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Uniwersytetem Krakowskim złączonego, 1848.
Jerzy Wyrozumski, „Ćwierćwiecze odrodzonej PAU”, Rocznik Polskiej Akademii Umiejętności, rok 2014/2015, Kraków 2015.
Historia Biblioteki PAU i PAN w Krakowie, http://biblioteka.pau.krakow.pl/o-bibliotece/historia.
Z przeszłości archiwum, https://archiwumnauki.pan.pl/?page_id=674.
PAUart. Katalog zbiorów artystycznych i naukowych Polskiej Akademii Umiejętności, http://www.pauart.pl/app.
Polski Słownik Biograficzny, http://www.psb.pan.krakow.pl/index.php/pl/o-nas/o-psb.
„Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych” [RCIN], Polski Słownik Biograficzny, https://rcin.org.pl/ihpan/dlibra/publication/140830#structure.
Polska Akademia Umiejętności, Władze – kolejne kadencje, https://pau.krakow.pl/index.php/pl/struktura/wladze-kolejne-kadencje.
Zygmunt Sławoj, „Polska Akademia Umiejętności w służbie narodu”, „Niepodległość i Pamięć”, 5/4 (13), 1998, s. 87–95.
