Przywrócić życie starym dębom
Opublikowano:
26 listopada 2020
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
Nazywa się Karol Kalinowski i stworzył komiksową postać Leszego. Leszy odradza się z gałązki. Występuje w genialnej opowieści graficznej „Kościsko”, ale to istota starsza, niż książka. Kalinowski czerpie z wierzeń słowiańskich.
Leszy, wilczy pasterz jest demonem lasu, panem i władcą zwierząt leśnych. W komiksie ginie i odradza się, by wrócić w rodzinne strony i przywrócić harmonię w ekosystemie wioski, a może i świata. Spał sto dziewięć lat i dwa dni, z czoła wyrastają mu życiodajne pędy. Jakiego gatunku? Może to długowieczny dąb?
Odrodzony z popiołów
Gdy pali się kilkusetletni dąb – kawałek historii przyrody i człowieka – rozgrzebujemy popiół w poszukiwaniu gałązki. To bardzo plastyczna scena. Jakie są losy uratowanego pędu? Co dzieje się w podziemiach kórnickiego oddziału Polskiej Akademii Nauk?
Skojarzenie z Leszym Kalinowskiego nasunęło się samo, gdy patrzyłam na rosnące w komorach fitotronowych (jasnych i ciepłych szafach) klony dębów.
Słuchałam historii drzew podpalanych, których genotyp udało się ocalić ze znalezionego w zgliszczach fragmentu rośliny.
Potężne pomniki przyrody – tworzące cały ekosystem, starzejące się i noszące w sobie historię zmian: powietrza, gleby, powolnej zmiany klimatu – odradzają się w Instytucie Dendrologii PAN w Kórniku. Po co tyle zachodu? Skąd pomysł na namnażanie drzew w kulturach in vitro? O to pytam profesora Pawła Chmielarza, z którym schodzę w kolejne kręgi tajemnicy wzrostu pąków i pędów.
Nowe życie
„Dębów nie da się rozmnożyć wegetatywnie, dlatego jedynym rozwiązaniem, żeby powstał klon, identyczny osobnik, jest hodowla in vitro. Dąb ma taką cechę, że nawet z grubych pni, gdy się je przytnie, od pąków podkorowych (śpiących) wykształca pędy zielone. To jest dla nas materiał wyjściowy – tak zwane eksplantaty na wejście do in vitro.”
„Dlaczego nie z żołędzia? Bo to jest już obcy pyłek, matkę znamy, a ojca nie. I to jest zupełnie nowe życie, nowy dąb” – śmieje się Chmielarz.
W uproszczeniu – zdrewniałe pędy tnie się na fragmenty i wstawia do pojemników z wodą czyli w tzw hodowli wazonowej. Gdy pojawią się pędy zielone, odroślowe, dzieli się je na niewielkie fragmenty, odkaża, umieszcza w słoiku z pożywką i czeka na wzrost.
Jak to wygląda, przekonuję się schodząc z naukowcem do piwnic Instytutu.
Tam, w cieplarnianych warunkach cicho rosną klony. Gdy będą gotowe do opuszczenia kultur in vitro, przejdą proces hartowania, by nie zginąć w naturalnych warunkach zewnętrznych.
fot. Maria Krześlak-Kandziora
Patrzę na szeregi probówek z maleńkimi dębami. Wyglądają jak bonsai. Naukowcy mówią, że przez wyjątkowe warunki in vitro, przyszłe drzewa mają cieńsze liście i nieustannie otwarte aparaty szparkowe – w probówkach jest stuprocentowa wilgotność. To dlatego muszą się zahartować, zanim wystartują w życie pełnoprawnego drzewa.
Zaklęcia: Stratyfikacja, kwarc i przezwyciężanie spoczynku
Do probówek z dębami nie da się dojść bez zaglądania w zakamarki pełne ludzi pochylonych nad pędami czy testowaniem żywotności nasion – w tym przypadku bukowych orzeszków, znanych z tego, że zjadając ich nadmiar można nabawić się halucynacji.
Zaglądamy do kolejnych pomieszczeń – to komory stratyfikacyjne. To tu przygotowuje się nasiona do kiełkowania: trzy stopnie Celsjusza, pięć.
Bo stratyfikacje są różne: ciepło-chłodna (grab) lub tylko chłodna (buk, jawor).
Nasiona leżą w wilgotnej mieszaninie piasku z torfem z dostępem tlenu. Po co stratyfikacja? Trzeba przezwyciężyć spoczynek nasion, żeby wykiełkowały.
„Grab ma na przykład cztery tygodnie ciepłej stratyfikacji, a potem chłodnej. Każdy gatunek ma inne potrzeby.” – tłumaczy Paweł Chmielarz.
W komorach fitotronowych kiełkują też nasiona dębów – to nie in vitro, tylko zwyczajny, naturalny proces kiełkowania i wschodzenia.
„Nasiona dębu nie wyhamowują metabolizmu po dojrzeniu, dlatego kategoria do której je zaliczamy nazywa się recalcitrant – są to nasiona, jak tłumaczymy, krnąbrne (trudno się przechowują, maksymalnie do 2 lat w optymalnych warunkach (3°C w nieszczelnie zamkniętych pojemnikach). Dodatkowo kiełkują w tym czasie, nawet w temperaturze mocno obniżonej do 3°C. Reasumując, mają wysoką wilgotność, której nie można obniżyć ponieważ tracą zdolność kiełkowania, a ich kiełki „pchają się na świat” w czasie przechowywania. Dlatego „nie potrafią zasnąć, nawet na krótko!”- opowiada profesor”.
fot. Maria Krześlak-Kandziora
Życie i śmierć dębów
W pozyskiwaniu klonów drzew pomnikowych, poza walorem naukowym, „dochodzi znaczenie kulturowe, historyczne i też biologiczne – zauważa Chmielarz – bo stare dęby są na przykład bardziej odporne na mączniaka prawdziwego dębu. Właśnie dzisiaj miałem telefon z Wrocławia z Zieleni Miejskiej, że mają problem z mączniakiem. To grzyb – nie zabije dębu, ale brzydko wygląda, szczególnie w parkach. Co więcej, osłabia drzewo, a dęby i tak są osłabione obniżeniem poziomu lustra wody w glebie – dęby lubią być zalewane, stać okresowo w wodzie.”
„Udało nam się w końcu sklonować Chrobrego i Rusa. W zeszłym roku posadziliśmy klon Rusa przed Muzeum w Rogalinie, a w tym przed szkołą w Rogalinku.” – opowiada Paweł Chmielarz.
Chrobry „senior” płonął trzy razy. Ostatni raz wandale podpalili go w 2014 roku. Sześć lat później nie wypuścił na wiosnę liści. Wrzucam sprawę w wyszukiwarkę. O śmierci wiekowego drzewa rozpisywały się media.
Drzewo walczyło, drzewo umarło.
Napoleona, o średnicy dziesięć metrów, też podpalono. Starcy kuszą, kilkusetletnie dęby są puste w środku. Prowokują?
Żyją nadal rogaliński Rus i Lech, któremu dwa lata temu odłamała się ośmiotonowa (!) gałąź i w połowie obumarł. Nie żyje Czech – wesoła plotka głosi, że poddał się w roku rozpadu Czechosłowacji.
„Napoleona wprowadzamy od dwóch lat do kultur in vitro z fragmentów pędów pochodzących ze szczepów, które posiadamy. Ten najgrubszy wtedy dąb w Polsce został podpalony w 2010 roku. Teraz można by go wskrzesić”- mówi profesor Chmielarz.
fot. Maria Krześlak-Kandziora
Pamięć klona
Wędrujemy do ogrodu znajdującego się za Instytutem. Mijamy narodową kolekcję lilaków – krzewy ciągną się długą aleją, na wiosnę musi być tu obłędnie. Dalej jabłonie – drobne, przycięte, każda innego rodzaju. Wszystkie mają owoce – ciemne, jasne, dojrzałe, przejrzałe.
„W Stanach jabłonie ozdobne rosną w miastach – zauważa Chmielarz – kwitną pięknie całą wiosnę, mają kwiaty w przeróżnych kolorach, a potem na jesień tak samo owoce.”
Docieramy do dębów. Są tu i szczepy i klony. „Bartek” ma ciekawy kształt liści, profesor mówi, że takie „łosiowe”. Oglądamy świeże pędy.
„Mam w ogrodzie siedem dębów – uśmiecha się Chmielarz – z moich pierwszych doświadczeń z dębami – bezszypułkowe. Jeden pochodzi z in vitro. Już produkuje żołędzie, dwa lata temu zaczął i rośnie bardzo dobrze. Dęby pomnikowe z in vitro owocują już w rok po przesadzeniu z kultur in vitro. Klony pamiętają swój wiek.”
Przyszłość
Co jest takiego w dębach, że chcemy dać im wieczne życie?
„Zaczęliśmy próby klonowania, bo to wyzwanie dla nas, naukowców, sklonować tak stare dęby.” – mówi Chmielarz.
Klony bywają teraz podarkami na ważne okazje – kto by nie chciał dębu, w którym zaklęta jest siła ośmiusetletniego drzewa?
Mnie do Kórnika przywiodła myśl, że sklonowane dęby są nośnikami trwalszego genotypu, siły, która pozwoliła drzewom tyle czasu żyć, rosnąć i doczekać śmierci. Jak długo będą rosły klony dębów? Czy obecne warunki, zmieniający się klimat, pozwolą im na osiągnięcie potężnych rozmiarów? I co nam to powie o nas samych i świecie, jaki dębom zgotowaliśmy?
Dziękuję!
fot. Maria Krześlak-Kandziora
Bardzo dziękuję profesorowi Pawłowi Chmielarzowi za drobiazgowe oprowadzenie po Instytucie Dendrologii PAN. Ilekroć trafiam w naukowe progi tej instytucji, spotykam się z ciepłym przyjęciem. To bezcenne i językowo, i poznawczo.
Czuje się w PANie jak dąb w słoiku z pożywką agarową.
