Rok Jana Jonstona w Lesznie
Opublikowano:
12 maja 2023
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
Rok 2023 jest w Lesznie Rokiem Jana Jonstona. Tak zdecydowali leszczyńscy radni podczas jednej z ubiegłorocznych sesji, która odbyła się w listopadzie. Kim był, gdzie mieszkał i jak został upamiętniony w Lesznie?
Krótki życiorys
Jonston przychodzi na świat we wrześniu 1603 r. w Szamotułach. Edukację rozpoczyna w szkole braci czeskich w Ostrorogu, a następnie uczy się w Bytomiu Odrzańskim. Tamtejsi nauczyciele przejmują częściową opiekę nad Jonstonem, który w 1618 r. zostaje sierotą (umiera mu ojciec, matkę stracił rok wcześniej). Jan pobiera dalsze nauki, m.in. na uniwersytecie w Szkocji.
W 1625 r. pojawia się w Lesznie, przyjmując posadę wychowawcy Andrzeja i Władysława Korzbok-Zawadzkich.
Jest także jednym z uczestników konsylium orzekającego w sprawie wizji Krystyny Poniatowskiej. Jej proroctwa rozpoczynają się przed przybyciem do Leszna, a zakończyły się gdy już w nim była (kwestię wizjonerki opisał Marcin Błaszkowski na łamach „Rocznika Leszczyńskiego” z 2014 r.
Okładka wydawnictwa z 1974 r., repr. M. Gołembka
W połowie roku 1629 rozpoczyna europejską podróż. Po dwóch latach wraca do Polski i obejmuje stanowisko opiekuna Bogusława Leszczyńskiego. Wraz z podopiecznymi (Bogusławem Leszczyńskim i Władysławem Korzbok-Zawadzkim) udaje się w kolejną podróż. Jonston w tym czasie wiele publikuje. Uzyskuje także stopień doktorski na uniwersytecie w Lejdzie.
W listopadzie 1936 r. wraca do Leszna i zostaje fizykiem miejskim. Wstępuje w związek małżeński z córką wschowskiego aptekarza, a po jej śmierci wiąże się z Anną Rozyną, córką lekarza wschowskiego. W kwietniu 1656 r. (po spaleniu Leszna) przenosi się do zakupionego wcześniej majątku w obecnych Składowicach (koło Lubina). Jednocześnie kontynuuje publikowanie dzieł z zakresu dendrologii czy historii. Umiera w czerwcu 1675. 29 września, zgodnie z jego wolą, zostaje pochowany w Lesznie. Na kartach historii zapisuje się jako wybitny przyrodnik i medyk, wszechstronny historyk, pedagog i archeolog.
Kamienica nr 16, Rynek w Lesznie
To właśnie w tym budynku zgodnie z tradycją miał mieszkać i prowadzić aptekę w Lesznie Jan Jonston. Na klińcu portalu widnieje „AD 1635”. Jonston osiada w Lesznie rok później. Całkiem możliwe, że lekarz właścicieli miasta zamieszkał właśnie w rynkowej, prestiżowej kamienicy. Ciekawostką jest, że powyżej gzymsu na elewacji widoczna jest kolejna data „1700”, a obok niej płaskorzeźba łabędzia. W czasie pobytu Jonstona w mieście domy zapewne nie posiadały jeszcze numeracji i kamienicę nazywano „Pod Łabędziem”.
Powyżej wspomniano, że Jonston uczestniczył w obradach dotyczących wizjonerki Poniatowskiej. Sam nie stronił od fantastycznych informacji i ilustracji, które zamieścił w podręczniku historii naturalnej dla dzieci (pewnie, aby bardziej zainteresować odbiorcę). Z biegiem czasu i prawdopodobnie w związku z wizjami powstawały różne opowiastki.
Trzecia od lewej kamienica Rynek nr 16, fot. M. Gołembka
Zgodnie z jedną z nich, herb korporacyjny (łabędź na elewacji) nie był przypadkowy. Jonston miał hodować te ptaki w piwnicy budynku. Przeprowadzając się, wypuścił je na wolność. Te zadomowiły się przy obecnym placu Kościuszki, ciesząc oko przechodniów.
Czy to Jonstonowi zawdzięczamy fakt, że przez wiele dekad łabędzie pływały po stawku w parku przy miejskim placu?
Ciekawostką jest też, że kolejni właściciele wpisywani do księgi wieczystej także trudnili się aptekarstwem. Jednym z nich był Dawid Albert Klewert, który uzyskał od właściciela miasta przywilej apteczny dla siebie i swoich spadkobierców. Od 1902 r. właścicielami kamienicy byli Paweł i Otylia Krönig. W 1921 r. posesja należała do Elżbiety, córki Pawła i Otylii. W tym samym roku zameldował się tutaj wybranek serca Elżbiety Kurt Gross. W kamienicy zamieszkała także służąca i kucharka.
Kurt prowadził działalność farmaceutyczną aż do 1945 r. W styczniu tegoż roku porzucił nie tylko aptekę, ale i żonę oraz córkę, uciekając z kochanką do Lipska. Po wojnie działała tutaj apteka Ubezpieczalni Społecznej.
Na pierwszym piętrze przez pewien czas mieszkał natomiast dyrektor szpitala.
Sama kamienica stanowi jeden z cenniejszych w zespole przyrynkowym przykład barokowej architektury mieszczańskiej, a na parterze dalej działa apteka.
Upamiętnienie – 1975 r.
Pomnik po odsłonięciu, fot. w zbiorach Archiwum Państwowego w Lesznie
Z okazji trzechsetnej rocznicy śmierci Jonstona zorganizowano uroczyste obchody. Przygotowania rozpoczęły się już dużo wcześniej, a w 1974 r. staraniem Leszczyńskiego Towarzystwa Kulturalnego ukazało się wydawnictwo o uczonym. W przygotowanie uroczystości włączyli się przedstawiciele środowisk kulturalnych z miejsc związanych z Jonstonem, czyli z Szamotuł i Lubinia (Składowice).
I to właśnie nazwy tych miast pojawiły się na pomniku, który wówczas odsłonięto. Warto dodać, że na kilka dni przed oficjalnym odsłonięciem brakowało kilku liter i cyfr w napisie, którego instalacja okazała się nie lada wyzwaniem.
Organizatorom jednak udało się zdążyć, a monument możemy oglądać do dziś w parku, który imię Jana Jonstona otrzymał w 1976 r. W ramach obchodów zorganizowano sympozjum naukowe i wydano kolejne publikacje. Przyszykowano także ekspozycję w muzeum. Ze zwiedzaniem wystawy wiąże się zagadka. W zachowanym programie wydarzeń obok wizyty w placówce muzealnej dopisano długopisem „z lampką wina”. Dopisek jest skreślony ołówkiem. Czy gościom odmówiono lampki biblijnego napoju?
Park Jana Jonstona
Centralnym punktem parku jest fontanna, która pojawiła się tutaj jeszcze przed pomnikiem Jonstona. Fontanna była często także centralnym punktem podczas lanego poniedziałku. Odnotowano również związane z nią incydenty. Jeden z nich miał miejsce w kwietniu 2015 r. Do fontanny wlano sporą ilość płynu do naczyń, a w parkowym śmietniku znaleziono osiem pustych pojemników po tym płynie. Dwa dni zajęło miejskim służbom oczyszczanie obiektu.
Dawna fontanna w parku, fot. w zbiorach Archiwum Państwowego w Lesznie
Wysłużona fontanna zniknęła z miejskiego krajobrazu latem 2016 r. i zastąpiono ją nową. Z tą dawną wiąże się jeszcze jedna ciekawostka. Została zmodernizowana podczas pierwszych Dni Leszna. Przypominała o tym okolicznościowa tabliczka, zainstalowana na niecce, z napisem: „Rzemiosło miastu Dni Leszna 1978”.
Wizerunek parku mógł zmienić się za sprawą pewnej postaci pochodzącej z greckiej mitologii. W 2014 r. powołano Drużynę Atlasa, której celem było postawienie w przestrzeni publicznej pomnika wspomnianego tytana. W międzywojennym Lesznie rzeźba Atlasa stała w parku przy placu Kościuszki. Na taką lokalizację nie uzyskano jednak zgody w leszczyńskiej delegaturze Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu. Pozytywnie zaopiniowano natomiast postawienie takiej figury w parku Jonstona. Niestety ostatecznie projekt powrotu Atlasa w formie pomnikowej nie został zrealizowany.
Fot. w zbiorach Archiwum Państwowego w Lesznie
Z kolei w lipcu 2020 r. podczas budowy ścieżki rowerowej natrafiono na płytę nagrobną z 1637 r. Po kilku dniach odczytano napisy wyryte na znalezisku.
Obok cytatów z Pisma Świętego była także informacja, która przełożona na język polski brzmi:
„Szlachetna małżonka i pełna cnót tutaj w Lesznie, jako uchodźca spokojnie zasnęła i pochowana spoczywa w spokoju”.
Co do tego ostatniego można mieć wątpliwości. Imponująca płyta została zabezpieczona folią i paletami i trafiła do lapidarium przy kościele św. Krzyża. I tak do dziś niezwykle ciekawy nagrobek pozostaje zabezpieczony. Folią i paletami…
Upamiętnienie – 2003 r.
Kolejny raz nawiązano do Jonstona podczas 400-lecia urodzin. Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne zorganizowało konferencję naukową „Europejskość myśli i twórczości naukowej Jana Jonstona po czterech wiekach”. Materiały z sesji ukazały się drukiem. Muzeum Okręgowe przygotowało wystawę pt. „Jan Jonston między Europą a Lesznem”, której towarzyszył katalog.
Upamiętnienie – 2023 r.
Już 17 stycznia br. podczas IX Uroczystej Sesji Rady Miejskiej Leszna postać Jonstona przybliżył dr. n. med. Tomasz Kazało w wystąpieniu pt. „Jan Jonston (1603–1675) wybitny uczony dawnego Leszna”. Planowanych jest wiele wydarzeń, m.in. konferencja naukowa, koncert, wydanie publikacji czy konkursy.
