Wielkopolskie podcienia
Opublikowano:
24 czerwca 2024
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
Domy podcieniowe kojarzą się przede wszystkim z architekturą Żuław, gdzie zachowało się około 100 budynków tego typu. Warto jednak wspomnieć, że dawniej wznoszono je także w Wielkopolsce.
„Drewniane domy podcieniowe w najróżniejszych, często bardzo artystycznych odmianach istnieją we wszystkich prawie starych miastach i miasteczkach naszych, tworząc malownicze grupy domostw. […] W wielu miastach dotąd zachowały się̨ podcienia drewniane dookoła całego rynku i wzdłuż̇ ulic doń przylegających. Takie galerie podcieniowe widzimy w Rakoniewicach w Poznańskiem, w Szczekocinach, w Ciężkowicach, Krośnie i wielu miasteczkach na Podhalu, na Wołyniu i Podolu. Zgrupowanie tych budowli w jedną malowniczą całość́ nadawało naszym rynkom charakter odrębny, który na całe miasto promieniował. Czas, moda, przewroty polityczne i ekonomiczne zdziałały, że te nasze rynki całkowicie lub częściowo zatraciły swe cechy, przeistoczyły się, nabrały takiej kosmopolitycznej bezbarwności” – pisał architekt i konserwator zabytków Stefan Szyller.
Domy podcieniowe kojarzą się przede wszystkim z architekturą Żuław, gdzie zachowało się około 100 budynków tego typu. Warto jednak wspomnieć, że dawniej wznoszono je także w Wielkopolsce. Chociaż zdobiły wiele naszych miast, do dziś przetrwała zaledwie niewielka część z nich.
„Z biegiem lat niestety większość z nich uległa pożarom, dewastacji lub nieudolnym przeróbkom”, jak pisał Hilary Majkowski.
Rynek w Rakoniewicach
W 1696 roku nastąpiła ponowna lokacja Rakoniewic i stworzono wówczas nowy układ urbanistyczny ze sporym, niemal kwadratowym rynkiem, przy którym wytyczono działki na planie prostokątów. Krótszy bok o wymiarach 8–9 metrów przylegał do rynku, a dłuższy liczył 50–75 metrów. Pierwotna zabudowa składała się z szachulcowych i drewnianych domów podcieniowych, usytuowanych do rynku frontem zajmującym całą szerokość parceli.
W 1708 roku wybuchł ogromny pożar, który strawił pół miasta, a niemal pięćdziesiąt lat później żywioł znów dał o sobie znać.
W obu przypadkach odbudowano zabudowę według pierwotnego założenia. Ogień po raz trzeci nawiedził rakoniewicki rynek w 1877 roku, wówczas zniszczeniu uległa większość domów podcieniowych. Zachowały się tylko dwa z nich (nr 2 i 5) w pierzei północnej oraz jedenaście po stronie zachodniej. Niestety pół wieku po tym, 17 listopada 1927 roku:
Nieistniejący dom podcieniowy na Rynku w Poniecu, Das Bürgerhaus in den Posener Landen
„w nocy wybuchł […] pożar, który wskutek dość silnego wiatru i trudności, jakie napotkała akcja ratownicza, przeniósł się na kilka sąsiednich domów, także w końcu prawie cała zachodnia strona rynku stanęła w płomieniach”.
Ogień pochłonął aż dziewięć domów podcieniowych w zachodniej pierzei. Udało się uratować tylko dwa (numer 40 i 41). Chociaż z pierwotnego założenia do dziś zachowały się jedynie cztery wspomniane domy, to Rakoniewice mogą się poszczycić największą ich liczbą w Wielkopolsce.
Muzea w podcieniach
Tyle szczęścia nie miał Grodzisk Wielkopolski – tu dawniej także domy podcieniowe okalały rynek.
„W pierwszych dniach stycznia 1935 r. – jak pisał Hilary Majkowski – powstał w niewytłumaczony sposób pożar przy Starym Rynku w Grodzisku, którego pastwą padł najstarszy i ostatni dom z podcieniem”.
Również w Jutrosinie (pow. rawicki) przy głównym placu miejskim znajdowały się w przeszłości budynki tego typu, które zajmowały północną pierzeję. Zachowany dom znajdziemy za to w pobliskim Krotoszynie, przy ulicy Koźmińskiej 36. Budynek ten zwany Krotoszanką został wzniesiony w konstrukcji sumikowo-łątkowej w 2 połowie XVIII wieku z podcieniem w elewacji frontowej wspartym na trzech słupach.
Nieistniejący dom podcieniowy na Rynku w Rakoniewicach nr 91, Das Bürgerhaus in den Posener Landen
Warto wspomnieć, że w powiecie krotoszyńskim, w miejscowości Sulmierzyce znajduje się jedyny w Polsce drewniany ratusz. Ten budynek z 1743 roku, wykonany w konstrukcji zrębowej, nakryty jest czterospadowym dachem, który z trzech stron tworzy podcienia na drewnianych słupach. Od 1957 roku we wnętrzach mieści się Muzeum Regionalne Ziemi Sulmierzyckiej. Również na cele muzealne (Muzeum Regionalne Ziemi Pyzdrskiej) wykorzystywany jest piękny dom podcieniowy w Pyzdrach, zbudowany w 1768 roku w konstrukcji sumikowo-łątkowej we wschodniej pierzei rynku.
Kilka lat temu został gruntownie odrestaurowany. Z kolei Muzeum Regionalne w Stęszewie ma swoją siedzibę w budynku numer 8 na tamtejszym rynku. Dom ten został zbudowany zapewne w 4 ćwierci XVIII wieku z podcieniem umieszczonym na ścianie frontowej, wspartym na czterech słupach.
W mieście Jana Ostroroga
Na leszczyńskim rynku po numerem 29 znajduje się piękna kamienica z podcieniem, zbudowana w 1643 roku. Na początku XX stulecia planowano jej wyburzenie, na szczęście zamierzenia te udaremnił konserwator zabytków, gdyż była to ostatnia zachowana kamienica z podcieniem w Lesznie.
Nieistniejący dom podcieniowy na Rynku w Rakoniewicach nr 127, Das Bürgerhaus in den Posener Landen
W niewielkim mieście Ostroróg w powiecie szamotulskim również znajdziemy dom podcieniowy. Budynek ten wzniesiony został prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku, a przebudowany w 1 połowie XIX stulecia, kiedy to na środku ściany frontowej dobudowano podcień, a na nim drewnianą wystawkę z dwoma oknami. Dom wzniesiono w konstrukcji szkieletowej, na podmurówce z kamienia polnego, ściany wypełniono częściowo gliną i cegłą.
Wewnątrz w części środkowej (trzytraktowej) znajdowała się czarna kuchnia z dwiema sieniami, a w bocznych, dwutraktowych częściach domu mieściły się izby mieszkalne. Podcień wsparty na czterech kolumnach znajduje się w części środkowej. Niestety budynek od wielu lat jest w bardzo złym stanie technicznym, do tego stopnia, że rozebrano wystawkę.
Warto wspomnieć, że domy podcieniowe powstawały nie tylko w wielkopolskich miastach, ale także na wsiach. Przykładem takiego budownictwa jest budynek w Kiełpinie w powiecie złotowskim, pochodzący z 1 połowy XIX wieku.
Bibliografia:
Hilary Majkowski, „Grodzisk Wielkopolski: przeszłość, zabytki, ludzie”, Wydawnictwo Stefana Dippla w Poznaniu, Poznań 1938
Red. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, t. 5 „Województwo poznańskie”, z. 23 „Powiat szamotulski”, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1966
Stefan Szyller, „Wskrzeszenie rynku polskiego”, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 5, 03.02.1917
Stefan Zieleśkiewicz, „Rakoniewice – miasto rzemieślników”, „Ochrona Zabytków” 7/2 (25), 1954
„Kurier Poznański”, nr 526, 17.11.1927
Zabytek.pl, kartoteka zabytku: Dom Ostroróg, ul. Kapłańska 1; dom Krotoszyn, ul. Koźmińska 36; ratusz Sulmierzyce, Rynek 1; Rakoniewice – historyczny układ miasta; Rakoniewice, domy Plac Powstańców Wielkopolskich 2, 5, 40, 41; dom Leszno, Rynek 29
