Z Kórnika w Tatry
Opublikowano:
30 lipca 2021
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
Rada Ministrów zatwierdziła statut Fundacji Zakłady Kórnickie 30 września 1924 roku, Władysław Zamoyski zmarł trzy dni później.
„Majątku, jaki mi Bóg w ręce oddał, nigdym nie uważał za własność moją, lecz za własność Polski, w czasowym moim posiadaniu; własność, z której mi uronić niczego nie wolno, która Ojczyźnie jedynie, a nie mnie ma służyć”– mówił Władysław Zamoyski.
Przez całe życie dobrem nadrzędnym była dla niego ojczyzna. Żył bardzo skromnie, wręcz skąpo. Korzystał tylko z III klasy pociągów. By zaoszczędzić na posiłkach, w podróż zabierał własne jedzenia, sypiał w nieogrzewanych pokojach hotelowych. Cały zgromadzony majątek zapisał w darze Narodowi Polskiemu.
Między Paryżem, a Kórnikiem
Jadwiga Działyńska, była trzecim w kolejności dzieckiem (po Elżbiecie i Janie) właściciela dóbr kórnickich – Tytusa i Celestyny z Zamoyskich. Przyszła na świat 4 lipca 1831 roku w Warszawie. Jako młoda dziewczyna odbyła kilka podróży po europejskich miastach. Zapewne około 1851 roku spotkała się po wielu latach z bratem swojej matki Władysławem. Po pewnym czasie otrzymała od niego list z oświadczynami.
Władysław (ojciec) i Jadwiga Zamoyscy, fot. Cyfrowe Muzeum Zamoyskich w Kozłówce
Po udzieleniu dyspensy papieskiej, 14 października 1852 roku, w niemieckim Halle czterdziestodziewięcioletni oficer, Władysław Zamoyski wziął ślub ze swoją siostrzenicą. Rok później, 18 listopada 1853 roku, w Paryżu przyszedł na świat ich pierworodny syn, który otrzymał imię po ojcu.
Krótko po urodzeniu się Władysława, ojciec wyjechał do Stambułu, gdzie służył w armii w wojnach krymskich, czasem dołączyła do niego również Jadwiga. Niemowlę trafiło do dziadków Działyńskich do Kórnika, tam oprócz mamki opiekowała się nim ciocia Maria (siostra Jadwigi). Rodzice Władysława wrócili do Paryża dopiero w połowie 1855 roku. Półtorarocznego wówczas syna przywiózł dziadek Tytus.
Zaledwie miesiąc chłopiec znów gościł u dziadków w Kórniku. Do Wielkopolski przyjechał wspólnie z mamą, która 6 października urodziła drugiego syna (Witolda). Pobyt zaplanowany na krótko przeciągnął się do czerwca 1856 roku. Jadwiga wspólnie z synami pojechała do męża, który ponownie przebywał w Stambule.
Pan na Kórniku
Zamoyscy spędzali czas głównie we Francji. Tam też na świat przyszło kolejne dwoje dzieci, trzecie dziecko Jadwigi i Władysława – córka Maria (ur. 22.10.1857, zmarła zaledwie rok później w trakcie podróży. W 1860 roku urodziło się ostatnie dziecko Zamoyskich, córka, która także otrzymała imię Maria. Rok później Władysław syn rozpoczął naukę. Po skończeniu szkoły elementarnej uczęszczał do liceum.
Władysław Zamoyski (syn) i Zygmunt Czartoryski, fot. Cyfrowe Muzeum Zamoyskich w Kozłówce
W 1868 roku zmarł jego ojciec. Jadwiga wraz z dziećmi na jakiś czas przeprowadziła się do Tours, później znów wrócili do Paryża. W 1871 roku Władysław zdał egzaminy maturalne. Trzykrotnie zdawał na politechnikę, jednak bez powodzenia. W międzyczasie wstąpił do wojska i ukończył szkołę oficerską. W 1874 roku na tyfus zmarł jego brat.
Po trzecim nieudanym egzaminie, (w 1879 roku) Władysław przyjął propozycję wyjazdu na wystawę w Sydney. Podróż po Australii i Oceanii, ale także Stanach Zjednoczonych trwała dwa lata. W trakcie wyjazdu dotarła do niego wiadomość, że 30 marca 1880 roku zmarł wuj Jan Działyński nie zostawiając potomków.
Jadwiga wraz z synem odziedziczyli dobra kórnickie.
Po powrocie z podróży i uregulowaniu spraw spadkowych, Władysław zajął się gospodarowaniem na Kórniku. Niedługo jednak dane mu było mieszkać na Wielkopolskiej ziemi. W 1885 roku wspólnie z matką zostali wydaleni przez prusaków, za posiadanie francuskiego obywatelstwa. Przeprowadzili się najpierw do Paryża, później zamieszkali w Rzymie. W czerwcu 1886 roku przybyli bez zgody władz do Kórnika, za co Jadwiga trafiła na jedne dzień do śremskiego aresztu. Ostatecznie osiedli w Galicji. Władysław tylko od czasu do czasu zaglądał do Kórnika.
Państwo Zakopane
W 1888 roku dobra zakopiańskie stanowiące wraz z około 30% obszaru Tatr Polskich trafiły na licytację. Wygrał ją jedyny oferent – przedsiębiorca z branży drzewnej – Jakub Goldfinger. Przetarg został jednak zaskarżony przez krakowskiego mecenasa Józefa Retingera i anulowany z uwagi na błędy proceduralne. 9 maja 1889 roku punktualnie o godzinie 10.00 w Nowym Sączu odbyła się druga licytacja. W szranki stanęło kilku oferentów: Władysław Markiewicz reprezentujący Towarzystwa Ochrony Tatr Polskich, Fryderyk Wazel z galicyjskiego funduszu religijnego, Henryk Kolischer oraz Golfinger.
Tatry, Dolina Kuźnica, Polona
Na stole były coraz większe sumy. Najwyżej licytował niedoszły właściciel. W połowie aukcji pojawił się wspomniany już wcześniej adwokat Retinger. Nikt nie widział kogo reprezentuje. Każdą kwotę przebijał dokładnie o jeden cent.
Liczyło się tylko trzech licytantów – wspomniany już wcześniej Goldinger, Henryk Kolischer oraz krakowski prawnik. Po wielu godzinach zmagań, ten pierwszy wycofał wpłacone wadium. Wtedy Mecenas, oznajmił, że jest pełnomocnikiem Władysława Zamoyskiego. Ostatecznie Zamoyski kupił Tatry za 460.002,03 guldena. Na granicy dóbr zakopiańskich umieścił tabliczki „Państwo Zakopane”. Po zwycięskiej licytacji pisano:
„Już do tego było blisko. W ostatniej chwili przybyła odsiecz niespodziana. Stanął do subhasty nowy szermierz – hrabia Władysław Zamoyski. Wystąpienie to ocaliło sytuację, zmusiło obcych zapaśników wycofać się ze szranek. Widzieliśmy we współubiegająeym się znaczny kapitał i ofiarność obywatelską, po krótkiej przeto szermierce obce żywioły – cofnęły się zwyciężone”.
Początkowo Zamoyski z matką zamieszkał w wynajętej willi „Adasiówka”, dwa lata później (1891) przeprowadzili się do Kuźnic.
„Morskie Oko nasze”
Po zakupie dóbr zakopiańskich przez Zamoyskiego znacznie nasilił się spór pomiędzy Galicją, a stroną węgierską o tereny graniczne koło Morskiego Oka. Sąsiedni obszar należał do księcia Christian Hohenlohe – Öhringen.
Tatry, Dolina Kuźnica, Polona
Ten notorycznie prowadził zaczepki na terenach spornych. Zamoyski nie był mu dłużny, powołał własną straż do ochrony, zaangażował także górali. Węgierskie sądy opowiadały się jednak po stronie pruskiego księcia. Konflikt zakończył się dopiero 13 września 1902 roku wyrokiem sądu rozjemczego w Grazu, który przyznał praktycznie cały sporny teren stronie galicyjskiej.
W razie, gdyby jednak wyrok ten byłyby korzystny dla Węgrów, Władysław Zamoyski przygotował 100.000 guldenów na odkupienie Morskiego Oka. Wspieranie polskiej racji w sporze o Tatry to nie jedyne zasługi hrabiego na tym terenie. Wspomnieć należy choćby starania o budowę linii, dróg, elektrowni, szkoły, czy wodociągów.
Powrót do Kórnika
W połowie 1914 roku Zamoyski wraz z matką wyjechał na wakacje do Paryża. Gdy wybuchła pierwsza wojna światowa nie mieli możliwości powrotu. W 1919 roku Jadwiga wróciła do Zakopanego wspólnie z córką Marią. Rok później do Polski wrócił Władysław. Zamieszkał w Kórniku.
Wnętrza zamku w Kórniku, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Chociaż ponad czterdzieści lat był właścicielem tych dóbr, jednak na skutek agresywnej polityki germanizacyjnej, spędził w nich łącznie mniej niż dekadę. Po pewnym czasie z Zakopanego przyjechała również matka, którą przywitano z ogromny wzruszeniem, po 34 latach wygnania.
W lipcu 1921 roku Zamoyscy gościli Józefa Piłsudskiego. Dwa lata później 4 lipca 1923 roku, w Kórniku, w wieku 92 lat zmarła Jadwiga. Została pochowana w krypcie w miejscowym kościele.
Fundacja Zakłady Kórnickie
Wszystkie swe dobra Zamoyscy postanowili podarować narodowi. 16 lutego 1924 roku podpisali u Prezydenta Rzeczpospolitej akt donacyjny.
„Już dawno za czasów niewoli postanowiliśmy to, cośmy posiadali, tak zabezpieczyć, by i nadal polskiej służyło sprawie.”
Rada Ministrów zatwierdziła statut fundacji 30 września 1924 roku, Władysław Zamoyski zmarł trzy dni później, 3 października 1924 roku w Kórniku.
„Władysław Zamoyski nie żyje! Wieść żałobna idzie szeroko i daleko, usta ją ustom podają, słysz ją Polska cała. […] odszedł od nas człowiek prawdziwie wielki, mąż niepospolity.” – głosił ksiądz Arkadiusz Lisiecki podczas nabożeństwa żałobnego w kórnickim kościele (6 października).
Zamoyski spoczął w rodzinnej krypcie. Półtora roku po śmierci Zamoyskiego (dnia 30 lipca 1925), zgodnie z ostatnią wolą, powołano specjalną ustawą, którą uregulowano Fundację Zakłady Kórnickie.
Władysław Zamoyski, za Arkadiusz Lisiecki, Mowa żałobna przy zwłokach śp. Władysława Zamoyskiego, Polona
Majątek fundacji był niepodzielny i przeznaczony na ściśle określone cele – wśród nich m.in. prowadzenie dwóch szkół żeńskich (w Kórniku i Kuźnicach), utrzymywanie kórnickiego zamku i biblioteki, stworzenie oraz utrzymywanie zakładu badań, czy wychowywanie mężczyzn w duchu polskości i religii.
W skład majątku fundacji wszedł m.in. zamek w Kórniku wraz z biblioteką, kilka tysięcy pól, lasów, jezior, pałac Działyńskich w Poznaniu, czy dobra zakopiańskie. Jako ostatnia z Zamoyskich zmarła Maria – 23 lutego 1937 roku w Kuźnicach. Spoczęła podobnie jak matka i brat w rodzinnej krypcie w Kórniku.
„I gdy człowiek zwiedzający okolice Kórnika, na obszarach tych północnych równin polskich […], a wędrowiec po południowych naszych wyżynnych kresach, zapuści się w głąb nieprzejrzanych lasów wysokogórskich, […] — wspomni sobie z wdzięcznością i podziwem imię niepospolitego człowieka, który tym dziełom poświęcił swe wzniosłe życie”
Literatura:
Praca: tygodnik illustrowany. 1902.09.21 R.6 nr38
Bluszcz. Pismo tygodniowe illustrowane dla kobiet. 1889.05.25 (06.06) R.25 nr23 (w tym również cytat w podrozdziale „Państwo Zakopane”)
Wierchy: rocznik poświęcony górom i góralszczyźnie. R. 3, 1925
Czas. 1889, nr 108 (11 V)
Adamczyk Kazimierz, Jadwiga z Działyńskich Zamoyska i Władysław Zamoyski – wzajemne relacje, W: Partnerka, matka, opiekunka : status kobiety w dziejach nowożytnych od XVI do XX wieku, pod red. Krzysztofa Jakubiaka. Bydgoszcz 2000, S. 91-98
Cytat we wstępie: Prof. dr hab. Stanisław Sierpowski, Stan badań nad biografią Władysława Zamoyskiego
Cytat w zakończeniu za Walery Goetel, Władysław Zamoyski, Wspomnienie pośmiertne, w Wierchy : rocznik poświęcony górom i góralszczyźnie. R. 3, 1925
Cytat w podrozdziale „Fundacja Zakłady Kórnickie” Arkadiusz Lisiecki, Mowa żałobna przy zwłokach ś.p. Władysława Zamoyskiego, 1924
