Królowa baroku
Opublikowano:
8 kwietnia 2022
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
Rydzyna liczy około trzech tysięcy mieszkańców i leży kilka kilometrów od Leszna. Ta nieduża miejscowość skrywa wielkie skarby. Jest unikalnym nie tylko w skali Wielkopolski, ale również kraju miastem z zachowanym barokowym układem przestrzennym. Rydzyna to także kilkadziesiąt zabytków wchodzących w skład założenia rezydencjonalno-urbanistycznego.
Zamek Rydzyna
Pierwsza wzmianka o Rydzynie pochodzi z 1399 roku. Prawa miejskie uzyskała zapewne przed 1407 rokiem. Stanowiła własność Jana z Czerniny, który przyjął nazwisko Rydzyński. To za jego sprawą wzniesiono pierwszy kościół, a także zamek. Gotycka forteca przetrwała blisko dwa wieki.
Pod koniec XVII wieku, wykorzystując zrąb dawnego fortalicjum, nowy właściciel Rydzyny Rafał Leszczyński wzniósł barokową rezydencję według projektu Józefa Szymona Bellottiego. Nowy zamek posiadał cztery skrzydła zakończone wieżami w narożach oraz wewnętrzny dziedziniec.
Na początku kolejnego stulecia, w latach 1700–1704, Stanisław Leszczyński (król Polski w latach 1704–1709 i 1733–1736), syn Rafała, przebudował posiadłość według projektu architekta Pompeo Ferrariego). W 1707 roku miasto wraz zamkiem zostało zniszczone w czasie wojny północnej, a odbudowali je nowy właściciel Aleksander Józef Sułkowski i jego syn August.
Portret Stanisława Leszczyńskiego, fot. Polona
W rękach rodziny miasto pozostawało aż do bezpotomnej śmierci ostatniego ordynata w 1909 roku (Augusta). Wtedy zamek został przejęty przez rząd pruski. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości stał się własnością Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i mieściło się w nim gimnazjum. Po wybuchu II wojny światowej niemiecki okupant utworzył w nim internat. W 1945 roku zamek został podpalony przez Rosjan. Odbudowany w 2 poł. XX wieku.
Na zespół rezydencjonalny oprócz zamku składają się także dwie okazałe oficyny, park, dwa mosty, budynek strzelnicy, budynki gospodarcze (ujeżdżalnia, wozownia, stajnia).
Barokowy rynek
Serce miasta stanowi kwadratowy rynek zabudowany kamienicami z XVIII i XIX wieku. Centralna część miasta zachowała do dziś kształt z czasów piętnastowiecznej lokacji. Zabudowania spłonęły w czasie wojny północnej. Odbudowa miasta rozpoczęła się w XVIII wieku. Na środku zachodniej pierzei wzniesiono w 1752 roku ratusz według projektu Karola Marcina Frantza.
Ratusz w Rydzynie, fot. Architektura i Budownictwo 1927 nr 6
Dwukondygnacyjny obiekt z poddaszem powstał na planie trapezu. Budynek nakryto trójspadowym dachem. Ratusz posiada wieżę z hełmem, zwieńczoną kulą i chorągiewką. Nad wejściem umieszczono tablicę z inicjałami Sułkowskiego, a także herbem miasta i Rzeczypospolitej. Ratusz znajduje się na osi wschód–zachód biegnącej w stronę zamku.
Przez rynek przebiega także oś północ–południe (ulicami Rzeczpospolitej i Wolności). Na uwagę zasługują liczne kamieniczki z XVIII (domy nr 2, 3, 7, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 24 i 25) i XIX wieku (domy nr 4, 5, 6, 6a, 19, 22, 23, 26 i 27), w szczególności kalenicowe i szczytowe. Najstarsze domy na rynku pochodzą z 1 poł. XVIII wieku.
Kolumna morowa
Przejeżdżając przez Rydzynę, nie sposób ominąć rzeźbę Świętej Trójcy umiejscowioną na rynku. U schyłku XVII wieku cesarz Leopold I ufundował w Wiedniu pomnik poświęcony Trójcy Świętej jako wotum dziękczynne za ustanie moru. Wzorem tego w różnych miastach Europy powstały tzw. kolumny (słupy) morowe. Rydzyński pomnik fundacji Sułkowskiego wykonał pochodzący z Warmii, a zamieszkały w Rydzynie rzeźbiarz Andrzej Schmidt. Warto wspomnieć w tym miejscu, że artysta był mężem Marianny Pompeo, córki Ferrariego.
Pomnik Trójcy Świętej, za M. Derda Zabytki wielkopolskie, Poznań 1929, fot. Polona
Na cokole pomnika umieszczono kulę ziemską, a na niej figury z piaskowca Boga Ojca, Chrystusa Króla i klęczącej Matki Boskiej, a w zwieńczeniu kolumny – Ducha Świętego. Monument Świętej Trójcy w Rydzynie jest unikatem w skali Wielkopolski. Tego typu obiekty wznoszono bowiem głównie na Śląsku.
Pomnik stanowiący wotum Sułkowskiego za ustanie epidemii dżumy z 1709 roku zbudowano, jak pisał Rafał Plebański:
„na ideologiczno-estetycznej osi między pałacem Sułkowskich a rydzyńskim ratuszem, na skrzyżowaniu z drogą Leszno–Rawicz, ale i na osi widokowej kościoła ewangelickiego. […] Stanowi wyraz nie tylko prywatnej religijności schorowanego człowieka u kresu życia, ale jest też manifestacją jego wybitnej pozycji”.
Kościół Świętego Stanisława
W pobliżu rynku, od strony północno-wschodniej wznosi się barokowy kościół pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa. Pierwsza świątynia w Rydzynie została wzniesiona na początku XV wieku. Po blisko trzech wiekach spłonęła w pożarze miasta, w 1707 roku. Dziewięć lat później zbudowano tam niewielki kościół, na którego miejscu w 1746 roku wzniesiono obecną świątynię fundacji Aleksandra Sułkowskiego, według projektu Karola Marcina Frantza, który także nadzorował prace budowlane.
Zamek w Rydzynie , fot. Polona
Pierwsze nabożeństwo w kościele miało miejsce w Boże Narodzenie 1748 roku, a prace budowlane ukończono w 1751 roku. Bryła budynku jest dwukondygnacyjna. Od zachodu przylega do niej trzykondygnacyjna wieża przykryta hełmem. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku syn Aleksandra Sułkowskiego August wprowadził nieco zmian w wystroju kościoła.
Wewnątrz zwraca uwagę bardzo bogate wyposażenie świątyni, na które składa się m.in. ołtarz główny (z poł. XVIII) z obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego (1785–1786), ambona, cztery ołtarzy boczne (Świętego Piotra, Świętego Pawła, Józefa Kalasantego, Matki Boskiej Bolesnej), rzeźby stiukowe w niszach (Świętego Jana Nepomucena i Świętego Stanisława) czy rokokowy prospekt organowy. Do bardzo cennych zabytków należy także gotycka płyta nagrobna Jana z Czerniny zmarłego w 1422 roku.
Zbór poewangelicki
Do cennych zabytków w Rydzynie niewątpliwie należy również zespół kościoła ewangelickiego przy ulicy Wolności. W jego skład wchodzi budynek dawnego kościoła pod wezwaniem Świętego Krzyża, dawnej pastorówki oraz cmentarz przykościelny. Świątynia została zbudowana w latach 1779–1783 według projektu Ignacego Graffa. Budynek jest wykonany z surowej cegły, nieotynkowany.
Zamek w Rydzynie, fot. Polona
W bryle kościoła od strony południowej znajduje się wieża nakryta prostym hełmem. Świątynia została zorientowana w kierunku północ–południe, dzięki czemu jej wieża zamyka północną perspektywę od strony rynku. Wewnątrz kościoła zachowała się dawna ambona i elementy głównego ołtarza. Obecnie budynek pełni funkcję sali koncertowej.
W pobliżu kościoła znajduje się piętrowa pastorówka zbudowana u schyłku XVIII wieku.
15 marca 2017 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej podpisał Rozporządzenie w sprawie uznania za pomnik historii „Rydzyna – założenie rezydencjonalno-urbanistyczne”. Obszar pomnika zgodnie z treścią przedmiotowego rozporządzenia obejmuje:
- zespół rezydencjonalny złożony z zamku i parku z basenem (obwiedzionych fosą) oraz oficyn i budynków gospodarczych, terenu dawnego ogrodu, zwierzyńca, budynku strzelnicy i oranżerii
- układ urbanistyczny centrum miasta w granicach fosy, położony na zachód od zespołu rezydencjonalnego, wraz z kościołem pod wezwaniem św. Stanisława, plebanią, dawnym konwentem pijarów, ratuszem, pomnikiem Św. Trójcy oraz terenem na północ od centrum z kościołem poewangelickim i pastorówką.
„Rydzyna – założenie rezydencjonalno-urbanistyczne” jest jednym ze 114 pomników historii.
Literatura:
Rafał Plebański, „XVIII-wieczna rzeźba kamienna w Wielkopolsce”, „Ochrona Zabytków” 52/3 (206), 1999, s. 280–295
Rejestr zabytków nieruchomych woj. wielkopolskiego stan na dzień 30 czerwca 2021 r. (opracowanie Narodowy Instytut Dziedzictwa), Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu, poznan.wuoz.gov.pl
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 15 marca 2017 roku w sprawie uznania za pomnik historii „Rydzyna – założenie rezydencjonalno-urbanistyczne” (Dz. Ustaw z dnia 28 marca 2017 roku, poz. 662)
„Kanon Krajoznawczy Województwa Wielkopolskiego”, red. Włodzimierz Łęcki, WBiCAK, Poznań 2020
„Zabytki wielkopolskie: ilustrowany przewodnik po Poznaniu i Wielkopolsce: rys geograficzny, krótki przegląd historyczny, najważniejsze daty statystyczne, zabytki i osobliwości miast i wsi województwa poznańskiego”, nakładem Marcina Derdy, Poznań 1929
Jerzy Sobczak, „Śladami baroku”, Wydawnictwo WBP, Poznań 2006
