Generał Węgierski
Opublikowano:
21 lutego 2023
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
„Przy kościele ostrorogskim znajduje się moc nagrobków, grobowców, płyt pamiątkowych po zmarłych i pomników”. Wśród nich „[…] piękny pomnik, na którego szczycie umieszczono żelazny hełm rycerski, kopię hełmów używanych dawniej przez wojsko polskie” – pisał autor tekstu „Wędrówki po powiecie” w „Gazecie Szamotulskiej” z 1932 roku. Obelisk ten poświęcono „generałowi Wojsk Polskich” Emilianowi Węgierskiemu. Pomnik, podobnie jak większość nagrobków z dawnego cmentarza przykościelnego w Ostrorogu, nie przetrwał do dziś.
Trzy wojny Emiliana
Rodzinnym gniazdem Węgierskich herbu Wieniawa była wieś Węgry w Kaliskiem. Emilian urodził się w 1787 roku. Jego rodzicami byli Teodor (1755–1822) i Zofia z Sypniewskich. Miał trójkę młodszego rodzeństwa, braci Konstantego (1790–(~)1863) i Nikodema (1791–1836) oraz siostrę Anielę Antoninę. Nauki pobierał w Poznaniu. Pochodził z rodziny o wojskowych tradycjach, jego dziadek Walerian był pułkownikiem, ojciec majorem, stryjowie Adam i Jan porucznikami, a Józef kapitanem. Emilian Węgierski wybrał drogę wojaka w 1805 roku;
Portret Emiliana Węgierskiego, fot. Polona
„kiedy po przyjściu Francuzów wszczęto zawiązywać wojsko polskie, wstąpił jako ochotnik do jedenastego pułku piechoty (Księstwa Warszawskiego) [dawniej 3 pułk piechoty Legii Poznańskiej]”,
donoszono w piśmie „Narodowość”. Wziął udział w bitwie pod Tczewem (23.02.1807), oblężeniu Gdańska (7.03–25.05.1807), a także w bitwie pod Frydlandem (14.06.1807). Dwa lata później uczestniczył w wojnie polsko-austriackiej, był już wówczas kapitanem, a za zasługi w bitwie pod Strzelnem (11.05) awansowano go na stopień podpułkownika. Trzecią wojną Węgierskiego była kampania napoleońska przeciw Rosji, w której brał udział aż do walk pod Smoleńskiem w połowie sierpnia 1812 roku, po których otrzymał dyspozycję udania się do Wilna i zawiązania nowego pułku. Następnie skierowano go do twierdzy Modlin.
Wsi spokojna
Po zakończeniu wojen napoleońskich osiadł na wielkopolskiej wsi. 19 czerwca 1815 roku w Otorowie (koło Szamotuł) wziął ślub z Teodorą Cielecką h. Zaremba. Jego żona na świat przyszła w 1796 roku. Była córką Macieja i Michaliny Cieleckich, dziedziców wsi Lipnica i Wierzchaczewo w powiecie szamotulskim. Trzy lata po ślubie, 31 lipca 1818 roku w Lipnicy na świat przyszła pierwsza córka Węgierskich, Emma. Ponad rok później, 14 listopada 1819 roku urodził się syn Edmund Stanisław. Zapewne między 1820 a 1822 rokiem bezpotomnie zmarł stryj Teodory, dziedzic wsi Rudki (gmina Ostroróg) i Gaj Wielki (gmina Kaźmierz), Teodor Cielecki, po którym odziedziczyła wspomniane dobra. Węgierscy zamieszkali w pałacu w Rudkach, wzniesionym około 1800 roku według projektu Hilarego Szpilowskiego. Józef Zieliński wspominając ten dom, pisał:
Pałac w Rudkach, za L. Durczykiewicz Dwory Polskie w Wielkim Księstwie Poznańskim, fot. Polona
„Dwór murowany, o piętrze w łuk, z dziedzińcem i ogrodem […] Gościnne pokoje były na piętrze”, salony zaś na parterze, „a tych było trzy, jeden do gry, drugi do pogawędki wieczornej, trzeci salon do przyjmowań uroczystych”.
Z Rudek do powstania
W Rudkach na świat przyszły kolejne córki Węgierskich: Antonina, urodzona 14 czerwca 1822 roku, Emilia (23.01.1824) oraz Anna (5.03.1829). W 1830 roku (2 października) urodził się syn Adam, wkrótce później wybuchło powstanie listopadowe. Mimo iż Węgierska, jak donoszono w „Dzienniku Poznańskim”, była „ciężką chorobą złożona”, powiedziała mężowi:
„Emilianie, mężu mój, znam twą miłość i gotowość do poświęceń dla ojczyzny i wdzięczna ci jestem za miłość, której tyle dowodów mi dajesz, ale proszę cię, pozostaw mnie opiece Boga i troskliwości przyjaciół, a ty spiesz, gdzie obowiązek względem ojczyzny wzywa”.
Tak Emilian trafił na swoją czwartą wojnę. Zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza 1 lutego 1831 roku trafił do sztabu 4 Dywizji Piechoty. Walczył w bitwie pod Olszynką Grochowską, a z dniem 7 marca został dowódcą 8 Pułku Piechoty. W Tygodniku Literackim pisano, że pułkownik
Powstanie listopadowe, bitwa grochowska, ilustracja, fot. Polona
„w całej świetności i talent rozwinął […] pod Wielkim Dębem”.
Od 6 maja pełnił funkcję dowódcy 2 Brygady 3 Dywizji Piechoty. W czerwcu Węgierskiego awansowano do stopnia generała brygady.
Bal u generałostwa
W sierpniu został gubernatorem Warszawy, a 11 września mianowano go ministrem wojny. Funkcję tę sprawował do 5 października. Niedługo potem skapitulowały twierdze Modlin (9.10) i Zamość (21.10), co stanowiło kres powstańczego zrywu. Węgierski wrócił do Rudek, tu rok później 18 września 1832 roku na świat przyszła jeszcze jedna córka, Michalina. Siedem lat później w Rudkach odbył się bal karnawałowy, na który sproszono 700 gości. Józef Pietrzyk pisał:
Pałac Rudkach około 1938 roku, zdjęcie ze zbiorów Józefy Ratajczak
„Konie rwały z kopyta, rzucając za siebie grudy śniegu. Dzwonki rozkruszały mroźną ciszę. Wszyscy do Rudek generała Węgierskiego! […] Gnali z różnych stron – od Pniew, Ostroroga, Szamotuł, Poznania – sanie za saniami”.
Generał zmarł 15 maja 1841 roku w Rudkach, „oddawszy się ojczyźnie i ludzkości” – pisano w „Tygodniku Literackim”. Ciało zmarłego złożyło „dziesięciu towarzyszy oręża i przyjaciół […] u drzwi katakumby na cmentarzu w Ostrorogu”.
Obywatele obywatelowi
Już w pośmiertnych nekrologach sugerowano, że generałowi należy wystawić pomnik. Myśl tę zrealizowano i na cmentarzu przykościelnym wzniesiono, jak pisano w „Historii Wielkiego Księstwa Poznańskiego”:
„pomnik z płyt spiżowych, spoczywający na trzech stopniach kamiennych. Na wierzchniej płycie umieszczony jest hełm z pióropuszem, pod nim miecz z wieńcem laurowym […]”.
Kościół Wniebowzięcia NMP w Ostrorogu za Przewodnik Katolicki nr 48 z 1913 r.
Na pomniku wyryto napis:
„Emilianowi Węgierskiemu, generałowi Wojsk Polskich” (od zachodu), „żył lat 54, umarł dnia 15 maja 1840 roku” (od południa), „żołnierz żołnierzowi – obywatele obywatelowi ten pomnik założyli” (od północy).
Od wschodu zaś znajdował się orzeł polski z koroną. Co ciekawe, na obelisku podano błędną datę śmierci Węgierskiego. Obelisk niestety nie przetrwał wojny. Konstanty Stec pisał:
„[…] Wspomnę tu o jednym nadzwyczaj pięknym, który, niestety, został przez Niemców zniszczony podczas ostatniej wojny. Mianowicie w Ostrorogu, […] znajdował się pomnik gen. Emiliana Węgierskiego z roku 1840, lany z płyt żelaznych, w postaci sarkofagu, stylem i kompozycją przypominający zupełnie opisany żelazny kałamarzyk Napoleona”.
Należy mieć jednak na uwadze, że artykuł pisano w czasach PRL-u i pomnik równie dobrze mogli zniszczyć żołnierze sowieccy.
Nieistniejący pomnik Emiliana Węgierskiego przy Kościele Wniebowzięcia NMP w Ostrorogu, fot. Pamiętnik Koła Śpiewackiego św. Cecylji w Ostrorogu z okazji uroczystości 25-letniego istnienia 1911-1936.
Literatura:
Adam Tomasz Chledowski, „Dziennik powszechny krajowy”, 6.02.1831 nr 32, 9.03.1831 nr 67, 14.05.1831 nr 132, 27.06.1831 nr 175
Wojciech Darasz, „Demokrata Polski”, t. 4, cz. 1, 1841–42, s. 12–13
Karol Forster, „Powstanie narodu polskiego w r. 1830–1831”, Berlin 1873
Hieronim Kunaszowski, „Życiorysy uczestników powstania listopadowego: zebrane na pamiątkę obchodu pięćdziesięcioletniej rocznicy tego powstania”, Lwów 1880
Stanisław Białasik, „Pamiętnik Koła Śpiewackiego św. Cecylji w Ostrorogu z okazji uroczystości 25-letniego istnienia 1911–1936”, Szamotuły 1937
Józef Pieprzyk, „Wielkopolscy zacni i nicponie”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1988, Bal u generała, s. 248–251
Józef Feliks Zieliński, „Wspomnienia z tułactwa”, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1989
Wojciech Konończuk, „W kręgu dworu Branickich – podlaska gałąź rodu Węgierskich herbu Wieniawa”, „Bielski Almanach Historyczny”, 1, 2016, s. 7–45
Brama wjazdowa na teren dawnego zespołu pałacowego w Rudkach, fot. M. Dachtera
Stanisław Karwowski, „Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815–1852)”, Drukarnia nakładowa Braci Winiewiczów, Poznań 1918, s. 179–180
„Gazeta Poznańska”, 14.11.1812, nr 92
„Narodowość: pismo wyłącznie sprawie polskiej poświęcone”, 25.06.1841, Polska, s. 36, Nekrologi s. 47–48
„Tygodnik Literacki: literaturze, sztukom pięknym i krytyce poświęcony”, nr 22, 31.05.1841, Nekrolog, s. 183–184
„Dziennik Poznański”, 05.10.1870, nr 231, Wiadomości miejscowe i potoczne, s. 3
Konstanty Stecki, „Huta w Białogonie pod Kielcami jako Ośrodek Przemysłu Artystycznego”, „Ziemia: ilustrowany miesięcznik krajoznawczy”, październik/listopad 1950 (nr 10–11), s. 178–180
Teki Dworzaczka, http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html, 9494 (Otorowo), 46823 (Otorowo), 46797 (Otorowo), 46800 (Otorowo), 50367 (Ostroróg), 50369 (Ostroróg), 50366 (Ostroróg), 50344 (Ostroróg), 50347 (Ostroróg)
Poznań, parafia pw. św. Wojciecha (par. rzymskokatolicka) – akt urodzenia/chrztu, rok 1790 , wpis nr 80 (PM 236/1)
Poznań, kolegiata św. Marii Magdaleny (par. rzymskokatolicka) – akt urodzenia/chrztu, rok 1791 , wpis nr 82 (PM 229/4)
„Gazeta Szamotulska: niezależne pismo narodowe, społeczne i polityczne” 23.07.1932
