Lekcje przyrody z Geraltem z Rivii
Opublikowano:
19 sierpnia 2021
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
Wyrywam z opowieści Andrzeja Sapkowskiego bulwy i korzonki wątków ptasich i roślinnych. Jest ich dużo, biorę więc symboliczną szczyptę, pływam po wierzchu i bawię się wiedźmińskim światem.
Jeśli nie bawią was magiczne uniwersa, nie szkodzi. Zapominając o fabule, przyjrzyjmy się działaniom aktywistów-druidów, kormoranom i pewnej niezwykłej roślinie, kiełkującej z kart powieści.
Znikający świat
Całe uniwersum wiedźmińskie to ginący świat, a przynajmniej świat podlegający intensywnym zmianom. Gdyby chytrze dopasować profesję Geralta do aktualnych około-ekologicznych postaw, ujrzelibyśmy osobę zabijającą dla pieniędzy przedstawicieli wymierających gatunków.
Jest wyjątek – wiedźmin nie morduje smoków, bo ich prawie nie ma, a i resztę stworów pozbawia życia z mieszanymi uczuciami.
Podczas gdy jedne bestie zagrażają człowiekowi (jeśli to w ogóle jest uzasadnienie ich eksterminacji) inne, jak okogłów, są zupełnie nieszkodliwe. Skorupiak podobny do kraba, ma niezwykle czuły słuch, Geralt odgania go trzaskając chochlą w pokrywkę od kociołka. Na pytanie, czy może bezpieczniej byłoby zabić stwora, bo wróci z kolegami, wiedźmin odpowiada gorzko:
„Nie sądzę, by na świecie pozostało wielu jego kolegów.”
„Potworów” jest coraz mniej, ocaleją te, mieszkające w ludzkiej wyobraźni.
fot. Maria Krześlak-Kandziora
Druidzi a sprawa oceanów
Jest taki moment w opowieści, kiedy egzotyczna kompania Geralta z Rivii postanawia udać się po pomoc do żyjących wśród drzew druidów. Druidzi to według Jaskra – barda, prześmiewcy i wiernego kompana wiedźmina – „zdziczali pomyleńcy”, którym pierwotna przyroda poprzestawiała w głowach (koronny dowód na wyższość karczmy i łaźni nad życiem w lasach i kąpielami w strumieniach!).
„Mają absolutnego hyzia na punkcie tej ich przyrody i jej ochrony. Mało to razy byłem świadkiem, jak zanosili petycje do władz? Nie polować, drzew nie wycinać, gnojówek do rzek nie spuszczać i temu podobne bzdury.” – peroruje bard.
Co więcej, „jemiolarze” pielgrzymują do władców z apelem o zaprzestanie przeławiania oceanów. Sugerują używanie sieci o większych okach, by mniejsze ryby pozostawić w wodzie, pozwolić im dorosnąć i uzupełnić populację. Jak reagują królowie? Pytają kiedy to przełowienie może nastąpić, bo jeśli rzeczywiście za dwieście lat, to pomyślą o tym może za sto dziewięćdziesiąt dziewięć. Brzmi znajomo?
Zięba dzwoni na deszcz
Raz zostawmy na boku swary, kim i jaki jest Andrzej Sapkowski. Przyjmijmy, że właśnie założył bure spodnie, maskującą kurtkę, kalosze, zabrał lornetkę i spakował do plecaka termos. Poszedł podsłuchiwać zięby:
„W krzakach darły się ptaki. Zbocze parowu porastała gęsta, zbita masa jeżyn i berberysów, wymarzone miejsce do gniazdowania i do żeru, nic tedy dziwnego, że roiło się tam od ptactwa. Zawzięcie trylowały dzwońce, świergotały czeczotki i piegże, co chwila rozbrzmiewało też dźwięczne „pink-pink” zięby. Zięba dzwoni na deszcz, pomyślała Milva, odruchowo spoglądając na niebo”
Tak zaczyna się piąta część sagi wiedźmińskiej – „Chrzest ognia”. I to tej części, przypadkowo pochwyconej w kawiarni do podkurka, przyjrzymy się przez chwilę. To tutaj Jaskier opowiada o druidach, pojawia się okogłów i wszystkie przytoczone cytaty. Sama Milva zresztą, to Kania, jak oceniliśmy – kania ruda czyli milvus milvus. Piękny drapieżny ptak o charakterystycznie rozdwojonym ogonie. Szczegół ciekawy – jedna z bohaterek sagi nosi dźwięczne imię Fringilla. Fringilla coelebs to po łacinie zięba.
fot. Maria Krześlak-Kandziora
Białe drzewa
„Geralt odwrócił głowę. Obserwował zielonookie kormorany suszące skrzydła na konarach obsranego drzewa.”
Niezbyt czuły opis kormorany zawdzięczają znanemu faktowi z ich życia – tam gdzie założą kolonię, drzewa najpierw stają się białe, a wkrótce obumierają przytłoczone ilością kwasu moczowego wydalanego przez ptaki.
Długie szyje, smocza sylwetka – gdy stoją na drzewach, falochronach i suszą pióra, kormorany przypominają mi, że ptaki to po prostu latające dinozaury.
Tak jak u alek czy krzyżówek pióra stanowią wodoodporny pancerz, tak pióra okrywowe kormoranów namakają, żeby ułatwić ptakom nurkowanie. Po polowaniu czarne postacie rozwieszają pranie skrzydeł i cierpliwie czekają, aż powietrze, słońce i wiatr przywrócą im zdolność lotu.
Mano di gloria
„- Mandragora – szepnął z podziwem Jaskier, wskazując na piętrząca się w kącie szałasu kupkę bulw przypominających małe buraki cukrowe. – To jest mandragora? Prawdziwa mandragora?”.
Małgorzata Gurowska i Monika Rogowska-Stangret stworzyły całą książkę, szkatułkowy katalog poświęcony mandragorze:
„Mandragora. klasyfikacje” (Bęc Zmiana). Roślina o ciele-korzeniu przypominającym ludzką figurkę obezwładnia ilością zastosowań i mitów, w jakie obrosła. „Czarowna planta” jest prawdą i fikcją niczym kwiat paproci. Pomaga zajść w ciążę i poronić, wzbudza pożądanie i łagodzi żądze, usypia i pobudza jak narkotyk. „Hipokrates, ojciec medycyny, polecał mandragorę w przypadkach depresji, lęku, skłonności samobójczych – radził wówczas wypicie napoju z mandragory wczesnym rankiem.”
Kwiat mandragory, fot. Izabella Kirpluk, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego
Jednak, uwaga, przedawkowanie powodowało delirium. Mandragora lekarska należy do rodziny psiankowatych, jest byliną o króciutkiej łodydze, ząbkowanych liściach i niepozornych kwiatach. Jej domem jest rejon śródziemnomorski. W celach zielarskich lub magicznych używano korzenia, liści i owoców – sporych kulistych jagód.
Zajmował się nią Harry Potter, pisali o niej Shakespeare i Victor Hugo, pojawia się w Imieniu Róży.
Rozsadza wyobraźnię, podobno krzyczy złowieszczo, gdy próbuje się ją wyrwać. Z korzenia formowano figurki ludzkie, czasem dla sztuki, czasem w celach magicznych. Mówiono, że rośnie pod szubienicami. Gdy nie macie akurat w pobliżu szubienicy, zajrzyjcie w milsze miejsce – mandragora zakwita co roku w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego.
Gdy pytam Anię Albin z OBUW, czy owoce, zgodnie z legendą, cuchną mówi, że wręcz przeciwnie, pachną trochę melonem i ananasem, słodkawo-tropikalnie. Ciekawostka – w Poznaniu mandragorę z „Botanika” ktoś ukradł. W Warszawie też czasem znika, przyznaje Ania, zostają wtedy same liście ukrywające starannie miejsce po wyrwanym korzeniu. Czyżby ktoś nadal wierzył w cudowną moc rośliny?
Ostrożnie
Pitagoras wyczytał, że mandragora świeci w nocy i tym samym zwodzi podróżnych na manowce. W starożytnym Egipcie uznawano ją za afrodyzjak. Nie ma drugiej rośliny o tak różnych, niejednokrotnie sprzecznych znaczeniach i użyciach. I nie ma drugiej takiej, która obdarza swoją legendą inne „planty”.
Dlatego jest prawdą i fikcją.
W Ameryce Północnej choćby, rośnie inny rodzaj mandragory, ale według tamtejszych mieszkańców, ma te same właściwości co lekarska i produkuje się z niej „sabatowy poncz lub mistyczny dżem”. Co pewne, mandragora zawiera atropinę. To ta substancja, która rozszerza nam przed badaniem okulistycznym źrenice.
Dziś mandragora jest stosowana w leczeniu homeopatycznym. Bywa, że testowanie jej działania kończy się na intensywnej terapii, jak miało to miejsce w Szwajcarii w dwutysięcznym roku. Pacjentka leczona zastrzykami roztworu z korzenia mandragory doświadczyła wstrząsu anafilaktycznego.
Kwiat mandragory, fot. Izabella Kirpluk, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego
Koniec
Geralt z drużyną upili się bimbrem z mandragory. Cóż, w porównaniu z wszystkimi jej możliwymi zastosowaniami, to wydaje się banalne. Choć klimat niesamowitości, towarzyszący roślinie zostaje zachowany: destylatem częstuje ich tajemniczy, pachnący szałwią cyrulik Regis, spożycie następuje na starym elfickim cmentarzu, a podczas degustacji bohaterowie snują niestworzone mandragorowe historie.
Mandragora nie rośnie w Polsce, a w naturalnym środowisku zagrożona jest wyginięciem. Jak spekulują Gurowska i Rogowska-Stangret, być może legendarny krzyk wyrywanej mandragory jest lamentem przeciwko nadmiernemu wykorzystywaniu i eksploatacji ziemi przez ludzi. Tak zatoczyliśmy koło.
Znika świat wiedźminów, znika mandragora, znikniemy i my.
Biblioteczka
Przy pisaniu tekstu oprócz sagi wiedźmińskiej Andrzeja Sapkowskiego i „Mandragory. klasyfikacji” czytałam przewodnik ornitologiczny Collinsa (Multico) oraz książkę Jacka Karczewskiego „Jej wysokość gęś” (Wydawnictwo Poznańskie). Za zgodę na publikację zdjęć mandragory dziękuję Ani Albin z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego.
