Najstarsze lokacje Wielkopolski
Opublikowano:
18 lipca 2023
Od:
Do:
Początek:
Koniec:
W województwie wielkopolskim jest aktualnie 117 miast. Które jest najstarsze, a które najmłodsze?
770 lat temu…
„W imię Pańskie. Amen. Ponieważ Bóstwo tylko żadnych braków nie posiada i o wszystkim pamięta, dlatego kruchość ludzkiej natury szukała w sztuce lekarstwa na to, co z woli Twórcy zabrakło tężyźnie naturalnej budowy. Aby więc to, co w czasie się dzieje nie zanikło w pamięci z biegiem czasu, jest zwyczaj uwieczniać to znakami pisma; w tym celu wiadomym niech będzie obecnym i przyszłym, patrzącym na tę kartę: że my: Przemysł i Bolesław, bracia rodzeni, […] mężowi Tomaszowi i jego potomstwu dajemy dla lokowania na prawie niemieckim miasto, które powszechnie zwane jest Poznań, potwierdzając w nim ośmioletnią wolność”– zapisano w akcie lokacyjnym Poznania z 1253 roku.
W tym roku przypada jubileusz 770-lecia tego wydarzenia. Przy tej okazji warto wspomnieć, że stolica Wielkopolski nie jest najstarszym miastem w województwie, przed nią ulokowano kilka innych miast. Za pierwszą lokację miejską na ziemiach polskich uznaje się Złotoryję, powstałą w 1211 roku na mocy aktu księcia Henryka Brodatego. Natomiast w Wielkopolsce pierwsze lokacje przypadają na lata trzydzieste i czterdzieste XIII wieku.
„Śródka 1231 Civitas”
Zanim ulokowano Poznań (na lewym brzegu Warty), ponad dwie dekady wcześniej po drugiej stronie rzeki powstało miasto Śródka. O samej lokacji nie znajdujemy informacji w źródłach historycznych. Przemysław Matusik pisał:
Poznan około 1618 roku za G. Braun „Posnania elegans Poloniae in finibus Silesiae Civitas”, fot. Polona
„Można wszelako przyjąć, że [Władysław] Odonic […] nosił się z zamiarem założenia miasta w Poznaniu, w jego prawobrzeżnej części […] lewobrzeżna znalazła się bowiem pod władzą Henryków Śląskich”. W Rocznikach Jana Długosza czytamy: „Dnia dwudziestego pierwszego października [1231] Paweł biskup Poznański, za przyzwoleniem kapituły swojej, założył klasztor zakonu kaznodziejskiego [ ], po lewej stronie drogi wiodącej od Środki do Główny, naprzeciwko kościoła św. Małgorzaty.”
Bracia Zakonu Kaznodziejskiego osiedlali się wyłącznie w miastach, co potwierdzałoby miejskość Śródki. 28 czerwca 1800 roku miasteczko liczące nieco ponad pół tysiąca mieszkańców włączone zostało w granice Poznania. W okresie panowania Władysława Odonica prawa miejskie otrzymało także Gniezno, nastąpiło to zapewne w 1239 roku. W pierwszej połowie XIII wieku prawa miejskie otrzymał jeszcze Powidz. Akt lokacyjny został wydany 8 czerwca 1243 roku przez księcia Bolesława Pobożnego.
Calisia
Prawa miejskie przed Poznaniem uzyskały jeszcze na pewno Wronki (przed 1251) oraz Kostrzyn. W tym drugim zachował się przywilej lokacyjny księcia Przemysła I spisany 11 listopada 1251 roku w Pobiedziskach:
Przywilej lokacyjny Bolesława Pobożnego z 1269 r. dla Lądku
„[…] To co się uważa za postanowione przez naszych przodków nie doszłoby do wiadomości naszych czasów, gdyby nie przechowały [tego] usługi pisma. Wobec tego, My Przemysł, z Bożej Łaski książę Polski, pragniemy, aby było wiadome wszystkim chrześcijanom, do których niniejsze pismo dotrze, że z naszej niekłamanej woli nadaliśmy sołtysowi Hermanowi pełną władzę osadzenia miasta wolnego Kostrzyn na prawie niemieckim […]”.
Oskar Lange pisał, że w 1250 roku próbowano dokonać lokacji Lądka (pow. słupecki), jednak musiało się to nie udać i ostatecznie stał się miastem w 1269 roku. Pięć stuleci później, w 1870 roku został pozbawiony praw miejskich.
Zapewne nieraz słyszeliśmy, że Kalisz to najstarsze polskie miasto, znane już od początków nowożytności. W 1960 roku miały miejsce nawet huczne obchody jubileuszu 1800-lecia istnienia. W II wieku n.e. Klaudiusz Ptolemeusz – astronom, matematyk i geograf – w swoim dziele „Geografia” wypisał nazwy miejscowości wraz ze współrzędnymi. Wśród nich znalazła się Calisia utożsamiana przez niektórych z Kaliszem. Jednak jest to prawdopodobnie tylko zbieg okoliczności, a wymieniona miejscowość leżała na terenach dzisiejszej Słowacji. Kalisz w rzeczywistości lokował około 1257 roku książę Bolesław Pobożny.
Lessna Polonorum
W XIII stuleciu prawa miejskie uzyskały jeszcze m.in. Krzywiń (po 1262, a przed 1270), Gostyń (1278), Rogoźno (1280), Słupca (przed 1290) czy Konin (przed 1293). Co ciekawe, znacznie większe dzisiaj miasta lokowane były później, np. Ostrów Wielkopolski około 1404 roku. Po trzech stuleciach, w 1711 roku mieszczanie, by nie płacić podatków, zrezygnowali z praw miejskich, ale już w 1714 roku nastąpiła ponowna lokacja.
Daniel Chodowiecki, Rafał Leszczyński przed królem Zygmuntem Augustem, fot. Polona
Między 1437 a 1451 rokiem status miasta uzyskała Piła, a 30 kwietnia 1547 roku w Krakowie król Polski Zygmunt I Stary wydał Rafałowi Leszczyńskiemu przywilej lokacyjny dla Leszna. Chociaż sama miejscowość funkcjonowała już co najmniej od półtora wieku, dopiero nadanie praw miejskich przyczyniło się do jej rozwoju.
Leszczyński, jak czytamy w publikacji wydanej z okazji 470-lecia miasta, sprowadził „grupę sukienników, tzw. braci czeskich, którzy należeli do odłamu Kościoła reformowanego i zostali wygnani z Czech. […]. Niezależnie […] osiedliła się także spora grupa Niemców, którzy chętnie przyjmowali wyznanie czeskie. Do tej konfesji przychylnie odnosił się bowiem właściciel Leszna Rafał V Leszczyński”.
W województwie wielkopolskim jest aktualnie 117 miast. Najmłodsze z nich to Miasteczko Krajeńskie (od 01.01.2023), Kaczory (01.01.2022), Budzyń (01.01.2021), Koźminek (01.01.2021) i Opatówek (01.01.2017). Wspomniane miejscowości, z wyjątkiem Kaczorów, posiadały już wcześniej (przez kilka stuleci) prawa miejskie, a utraciły je w XIX i XX wieku.
Literatura
Jan Długosz, „Jana Długosza Dziejów Polskich ksiąg dwanaście”, t. 2, Księga 6, Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, Kraków 1867–1870
„Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu”, red. T. Jurek, wersja internetowa: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/, hasło: Krzywiń, Leszno, Poznań, Śródka
Waldemar Karolczak, „Życie codzienne mieszkańców Śródki w XIX i na początku XX wieku”, „Kronika Miasta Poznania” 1/1997: „Śródka, Ostrówek, Św. Roch”, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 1997
Bolesław Krzyślak, Zofia Kurzawa, „Kościół św. Małgorzaty na Śródce w Poznaniu”, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2009
Oskar Lange, „Lokacja miast Wielkopolski właściwej na prawie niemieckim w wiekach średnich”, „Pamiętnik Historyczno-Prawny”, Lwów 1925
Henryk Likowski, „Miasto książęce Śródka: kartka z dziejów Poznania w latach 1231-1253”, Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1922
Przemysław Matusik, „Historia Poznania”, t. 1, s. 76, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań 2021
Kazimierz Matysek, „Dzieje Kostrzyna. Fakty i wydarzenia z 750-letnich dziejów Kostrzyna”, wyd. Gmina Kostrzyn, Kostrzyn 2012
Elżbieta Olender, Miron Urbaniak, „Materiały archiwalne do dziejów Leszna”, Archiwum Państwowe w Lesznie, Leszno 2017
