Gniazdo Ostrorogów

„Część miasta, nazywana «wysoka», była utwierdzona przez potężną głęboką fosę i wał obronny z komorami obramowanymi dębowymi belkami. Stał tutaj kościół […]. Część utwierdzona od strony zachodniej miała na swoim obszarze młyny, spichrze i materiał obronny […]. Druga część miasta, tak zwana «niższa», nie była obronną, leżała nad jeziorem w lasach dzikich i błotnistych, miała kościółek” – brzmi dalsza część średniowiecznej relacji.

Miasto to jest jednym z najmniejszych pod względem powierzchni (3. miejsce) i liczby ludności (11. w kolejności) w Wielkopolsce. Posiada jednak piękną i długą historię, a dawne wzgórze zamkowe i kościół to jej pomniki. Na świat przyszedł tu słynny Jan Ostroróg, autor „Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej”, a przez blisko sto lat miasto stanowiło ważny ośrodek reformacji.

Twierdza Grocholi

Pierwsza wzmianka o Ostrorogu pochodzi z okresu wojny domowej w Wielkopolsce (Grzymalitów z Nałęczami), z 1383 roku. Kronikarz Jan z Czarnkowa pisał:

„Sam zaś Sędziwój, kasztelan nakielski, z małą tylko liczbą ludzi ledwo umknął do pewnej twierdzy Dzierżka Grocholi, kasztelana santockiego, zwanej Ostroróg, zamierzając w niej stawić czoło wrogom. We dworze, czyli we wsi tej warowni było wzięto do niewoli bardzo wielu szlachetnych i zamożnych Polaków, którzy się nie mogli dostać do samej twierdzy, a będąc prawie bezbronnymi, nie byli w stanie wrogom się opierać […]”.

Pocztówka z Ostroroga, ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu

Warto wspomnieć, że badania archeologiczne grodziska w Ostrorogu wskazują, że osada na tym terenie powstała w I połowie X wieku, a następnie w jej miejscu w XIV wieku powstało wspomniane fortalicjum dla Dzieżka.

Synem kasztelana santockiego Grocholi i jego żony Burnety był Sędziwój Ostroróg, sprawujący przez ponad trzydzieści lat urząd wojewody poznańskiego. Po ojcu odziedziczył m.in. Ostroróg, który za jego władzy, przed 1412 rokiem otrzymał prawa miejskie. Edmund Callier, słynny dziewiętnastowieczny monografista, pisał:

„Przywileju lokacyjnego nie znamy; natomiast wiemy, że Ostroróg rządził się prawem miejskim odn. magdeburskiem, że miał swą pieczęć wyobrażającą srebrną Nałęcz w czerwonym polu i swą władzę miejską, złożoną z burmistrza, rajców, wójta i ławników”.

Zapewne na okres rządów Sędziwoja przypada także budowa kościoła w Ostrorogu. Z 1419 i 1425 roku pochodzą wzmianki o ofiarach na ołtarz Trzech Króli w kościele św. Jana.

Bracia czescy

Wnukiem Sędziwoja był najsłynniejszy potomek Ostrorogów – Jan. Doktor obojga praw, kasztelan międzyrzecki, później poznański, starosta wielkopolski, a u schyłku życia także wojewoda poznański. Doradca królów, pisarz polityczny, autor „Memoriału o urządzeniu Rzeczypospolitej”. Jego wnuk Jakub w połowie XVI wieku przystąpił do wspólnoty braci czeskich, oddał Jednocie kościół katolicki i hojnie ją uposażył, a po jego  śmierci (zm. 1568) przywileje te potwierdził, w 1569 roku, jego syn Jan. Wspólnota założyła w mieście seminarium, archiwum i bibliotekę.

W II połowie XVI wieku miasto trzykrotnie trawiły wielkie pożary, w których ucierpiał również kościół i budynki Jednoty. Jednak dzięki hojności Ostrorogów i zamożnych rodzin szkockich tu mieszkających

Pocztówka z Ostroroga, ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu

„[…] po każdym pożarze – jak pisał Józef Łukaszewicz – tak świątynia jako też budynki plebańskie dźwigały się z gruzów w okazalszym kształcie”.

Okres dobrobytu wspólnoty w Ostrorogu skończył się z chwilą śmierci Sędziwoja Ostroroga (1625). Dziesięć lat później jego córka Barbara Potocka sprzedała majętność Andrzejowi Rejowi z Nagłowic (wnukowi Mikołaja). W 1636 roku w wyniku wygranego procesu kościół wraz z uposażeniem wrócił do parafii katolickiej. W 1647 roku Rej sprzedał Ostroróg z wsiami Piotrowi z Miłosławia Górskiemu. Przez kolejne kilkadziesiąt lat następowały kolejne zmiany właścicielskie. Dobra te należały do Radziwiłłów, Zalewskich, Radomickich i Sapiehów. W 1735 roku Jerzy Sapieha w imieniu swoim i swojej córki Marianny zobowiązał się sprzedać dobra dziedziczne – miasto Ostroróg, Binino, Chojno, Dobrojewo, Kluczewo, Nosalewo, Orliczko, Wielonek i Zapust – Łukaszowi Kwileckiemu z Kwilcza.

Kwilecki w Ostrorogu

Dwa lata później Sapieżanka, wypełniając zobowiązanie ojca, zbyła wspomniane dobra za sumę 290 000 złotych polskich. Po zakupie Kwilecki podobno miał powiedzieć:

Okładka książki „Pamiętnik dla naprawy Rzeczypospolitej”, fot. Polona

„Lubo wszyscy powiadają, żem tanio kupił te dobra, ale ja wiele włożywszy na reperacyją tej majętności i szacował jej wartość na trzykroć sto tysięcy”.

Zakupioną majętnością nie cieszył się jednak długo, gdyż zmarł zaledwie osiem lat później. W 1759 roku jego synowie dokonali działów po zmarłym ojcu. Ostroróg wraz z przyległościami przypadł najmłodszemu z braci, Adamowi Klemensowi. Nowy dziedzic musiał zmierzyć się z odbudową miejscowej świątyni. Dwa lata wcześniej bowiem, 29 maja 1757 roku, jak czytamy w „Kurierze Polskim”,

„wicher z gradem, deszczem i piorunami, nie tylko zboża wszelkie zniszczył, lecz i w Ostrorogu wieżę z dzwonami zrzucił i wraz z kościołem obalił”.

Z fundacji Kwileckiego w 1765 roku rozpoczął się jedenastoletni remont, w efekcie którego kościół został zbarokizowany. Trudno się zgodzić z Józefem Łukaszewiczem, który blisko sto lat później zarzucał Kwileckiemu, że ten rozebrał piękny gotycki gmach i postawił nieestetyczną świątynię. Wnętrze uzyskało bazylikowy układ (nawa główna jest wyższa od bocznych i oddzielona od nich arkadami). Wzniesiono imponujący ołtarz główny, cztery boczne i piękny portal wejściowy, a stropy pokryto polichromią ze scenami z życia Jezusa i Matki Boskiej oraz starotestamentowymi.

Adam Kwilecki pojawia się w dokumentach jako dziedzic jeszcze na początku XVIII wieku, z czasem, przy regulowaniu stosunków mieszczańskich, miasto uniezależniło się jednak od dworu,
a dawni właściciele zachowali (do 1939 roku) prawo patronatu świątyni, miejsce po dawnym zamku, a także tzw. górę piaskową.

Literatura:

Jan Nepomucen Bobrowicz, „Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego”, nakładem księgarni zagranicznej, Lipsk 1846
Jan z Czarnkowa, „Kronika Jana z Czarnkowa”, E. Wende i Sp., Warszawa 1905
Edmund Callier, „Ostrorog: monografia w głównych zarysach”, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. 18, z. 1, Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, Poznań 1883
Janusz Łopata, „Ostroróg, pow. Szamotuły”, „Informator Archeologiczny”, badania 2, 1968, 397-398
Józef Łukaszewicz, „Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej”, t. 2, Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1859
Józef Łukaszewicz, „O kościołach Braci Czeskich w dawnej Wielkopolsce”, czcionkami Drukarni Karola Pompejusza, Poznań 1835
„Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski”, t. V, Poznań 1908, 301
„Kurier Polski”, nr 24, 1757
„Pamiętnik Koła Śpiewackiego św. Cecylii w Ostrorogu: z okazji uroczystości 25-letniego istnienia 1911-1936”, red. Stanisław Białasik, Szamotuły 1937
Ryszard Pietrzak, „Ostroróg, st. 1, gm. loco, woj. poznańskie, AZP 48-23/45”, „Informator Archeologiczny”, badania 30, 228, 1996
Edward Raczyński, „Wspomnienia Wielkopolski, to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego”, Drukarnia „Orędownika”, Poznań 1842
Aleksandra Świechowska, „Kafle z zamku w Ostrorogu”, „Ochrona Zabytków” 5/3 (18), 1952, s. 203-204
Teki Dworzaczka, http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html, Grodzkie i ziemskie > Poznań > Inskrypcje > XVII/XVIII wiek, 7988 (Nr 1240) 1735, 12945 (Nr 1250) 1737, 10115 (Nr 1328) 1759, Metrykalia > Katolickie > Część 1 5599 (Kwilcz)
„Wielkopolscy Ostrorogowie”, red. Antoni Gąsiorowski, Wydawnictwo Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Ostroróg, 1998

What’s your Reaction?

Ciekawe

Ciekawe

11

Świetne

Świetne

2

Smutne

Smutne

0

Komiczne

Komiczne

0

Oburzające

Oburzające

0

Dziwne

Dziwne

0